سال‌هاست روز 25 اردیبهشت ماه با پایمردی و تلاش استاد گرانقدر دکتر محمد جعفر یاحقی، به عنوان روز بزرگداشت فردوسی و پاسداشت زبان پارسی نام‌گذاری شده است. در این روز بزرگ، برآنیم تا اندکی راجع به تصحیح‌های مختلف شاهنامه فردوسی سخن بگوییم.
نخست اینکه چرا ویرایش‌های مختلفی از این اثر سترگ وجود دارد؟
متاسفانه باید گفت ما به نسخه یا نسخه‌های نخستین شاهنامه دسترسی نداریم و قدیمی‌ترین نسخه خطی از این کتاب، نسخه فلورانس 614 ه.ق است که متعلق به حدود دو سده پس از سرودن شاهنامه است؛ به همین سبب شاهنامه یکی از مناقشه‌برانگیزترین متون ادبی تاریخ ماست. غیر از نسخه فلورانس، نسخ استانبول 731 ه.ق، قاهره 741 ه.ق و کراچی 759 ه.ق مورد توجه ویرایشگران شاهنامه بوده.
دلیل دیگر تفاوت نسخ، تفاوت در متد و روش‌های انتخابی ویرایشگران برای انتخاب ابیات و تشخیص ابیات الحاقی است. مثلا شاهنامه‌پژوهان با دید انتقادی دریافتند در نسخ معتبر پیش از سعدی بیت (میازار موری که دانه‌کش است/ که جان دارد و جان شیرین خوش است) وجود نداشته و این بیت پس از گلستان وارد شاهنامه‌ها شده اما در بعضی چاپ‌ها مصححین به این روش ابیات را وارسی نکرده بودند و این بیت را آورده‌اند.
گاهی نیز پس از یک ویرایش، نسخه متقدم‌تری نسبت به نسخ پیشین یافت می‌شده که این حادثه نیاز به یک ویرایش جدید را بیشتر می‌کند.
گرچه دلایل تفاوت نسخ بسیار بیشتر از چیزی است که در اینجا گفتیم اما مجالی برای پرداختن بیشتر به این مبحث نیست و در ادامه به چاپ‌های مختلف شاهنامه فردوسی خواهیم پرداخت.
چاپ ماکان
چاپ ماکان، نخستین چاپ کامل شاهنامه است که در سال 1829 توسط ترنر ماکان که یک نظامی انگلیسی صاحب منصب در هند بود در چهار جلد منتشر شد. پیش از ماکان چاپ‌هایی ماند لمسدن و رستم و سهراب بودند که هیچکدام جامعیت چاپ ماکان را نداشتند.
چاپ ژول مول
هفت سال پس از انتشار چاپ ماکان، ژول مول حاصل زحمات چهل ساله‌اش را منتشر کرد. مول در این چاپ از سی و پنج نسخه بهره گرفت. یکی از مزایای این چاپ همراهی ترجمه فرانسوی با متن شاهنامه در این چاپ بود.
چاپ مسکو
موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم جماهیر شوروی، در سال 1950 عده‌ای از دانشمندان را به سرپرستی ی.ا.برتلس و پس از وفات او به سرپرستی عبدالحسین نوشین، به تهیه متنی علمی از شاهنامه گماشت. پس از یازده سال تلاش این گروه، نتیجه این کار در مسکو منتشر شد و به چاپ مسکو شهرت یافت.
در این تصحیح از چاپ لندن 675 ه.ق استفاده شده و ایضا نسخ بدل هم در آن ذکر شده است. در این چاپ تعداد دست‌نویس‌ها کم است و به منابع جانبی در تصحیح شاهنامه توجهی نشده.
چاپ جلال خالقی مطلق
بسیاری از شاهنامه‌پژوهان معتقدند این ویرایش، بهترین ویرایش موجود از شاهنامه فردوسی است. دکتر جلال خالقی مطلق حدود نیم قرن عمر خود را صرف این ویرایش کردند و اغراق نیست که بگوییم روی هیچ متن فارسی دیگری چنین پژوهش گسترده‌ای صورت نگرفته.
کار استاد خالقی به زعم نگارنده از دو جهت حائز اهمیت است: یک جهت اینکه پس از سال‌ها مرجعیت پژوهش و تصحیح شاهنامه فردوسی به ایران آمد. همانگونه که گفته شد ویرایش‌های معتبر قبلی، همه به دست مستشرقان انجام شده بود و خالقی مطلق این روند را تغییر داد.
دومین اینکه نگاه خالقی به ویرایش شاهنامه، نگاهی انتقادی بود. خالقی برای اولین بار در تصحیح شاهنامه درباره منابع جانبی تحقیقی مفصل کرد و خطرات و فواید استفاده از آن‌ها را یادآور شد و خودش نیز در کارش به اندازه کافی از منابع جانبی بهره برد. خالقی مخالف پیروی صرف از اقدم نسخ بود و معتقد بد آمیختن بی‌قاعده ضبط نسخه‌های مختلف با هم، تنها ما را از سخن اصلی شاعر دور می‌کند.
در نهایت برای دو شاهنامه‌پژوه بزرگی که در این متن از آن‌ها یاد شد _دکتر محمد جعفر یاحقی و دکتر جلال خالقی مطلق_ آرزوی سلامتی روزافزون داریم.
