سفالگری ایران باستان

بررسی نقوش سفالینه های ایران باستان از منظر آرایه های تجسمی

بخش مهمی از سابقه نقش و نماد تمدن های مختلف، بر پیکره آثاری است که به عنوان اسناد معتبر و قابل اعتنا ثب شده است. سفال، بیشترین سهم را در تکثر و تنوع آثار هنری در تمدن های ایرانی، دارا بوده است. از دوره نوسنگی که آغاز زمان نقش اندازی بر سفالینه هاست، عناصر زيبايی شناسانه و هارمونيکیچون تکرار، تقارن، تعادل، تناسب ،تمركز، توازن و غيره بر رویسفال های پيش از تاريخ ايران به وجود و وفور آمد. این مهمنمایان گر اين نکته  است كه بشر علاوه بر جنبه كاربردی سفال، با توجه و ایجاد به بار موضوعی و نمادين سفال ها، سعی در ابراز و ارضا تفکر زیبایی شناسانه اش داشته است. با پيشرفت جوامع از يکجا نشينی تا پيشرفته، روند توسعه و تکامل نقوش در تاريخ ايران هويدا است. نقاشی روی سفال به سبب عدم اختراع خط و کتابت، نزد ایرانیان از هزاره چهارم پیش از میلاد، مرسوم شد، بنابر این این نقش و نماد ها بهتری راه و مسیر دسترسی به افکار و عقاید انسان باستانی از محیط پیرامونش است. در این مقاله سفالینه ها از منظر عناصر و آرایه های تجسمی بررسی میشوند.

پیشینه سفال در ایران

دوره مس سنگی يا كالکوليتيك به دوره ای اطلاق می شود  بعد از دوره نوسنگی ظهور كرده و از بازه زمانی 4500 قبل از میلاد تا 300 قبل از میلاد، تداوم داشته است. دوره مس سنگی ايران دارای شاخص هايی چون فلزگری اختراع چرخ سفال گری،سفال های منقوش با نقوش انسانی، حيوانی، گياهی، موضوعیو نمادين، معماری با استفاده از ديوارك های پشتيبان خشتی،رواج استفاده از خشت در ديوارچينی، استفاده از اندودهای گلیو كاه گلی و غيره بوده است. مهم ترين محوطه های مس سنگیايران که شاهد ایجاد و تکامل هنر سفال و استفاده از گل بودند، شامل : تل باكون مرودشت فارس، تپه حصار دامغان، تپه سيلك كاشان، محوطه های خوزستان مانند شوش، چغاميش، بندبال، جوی، جعفرآباد، تل ابليس میشود.

سیر تحول سفال پیش از تاریخ

در ابتدا بشر به طور اتفاقی از خاک رس برای ساخت سفال استفاده کرد که احتمالا این امر بدلیل وفور و سهولت دسترسیبدان بوده است، اما بعدها تجربه به وی آموخت که بهترین خاک برای سفالگری خاک رس است. تا پیش از اختراع چرخ سفالگری در آغاز هزاره چهـارم قبل ازمیلاد تمامی سفالینه هایمکشوفه از مناطق باستانی بـدون استثـــنا دسـت سـاز هستنــد و با حرارت کـم پخته شده و سبـک و پوک هستند.

سفالینه های پیش از تاریخ نه تنها به عنوان یکی از ضروریات زندگی روزمره اهمیت داشته اند، بلکه نوعی شیءتزئینی نیز محسوب می شده اند. بیشتر سفالینه هایی که از درون قبور و محوطه های باستانی بدست آمده اند، کاملا سالم و مصرف نشده اند .

طبق آخرین تحقیقات انجام شده قدیمی ترین سفال مکشوفه به ۱۲ هزار سال ق . م بر می گردد و از شرق دور به دست آمده است . ‌‌این‌سفال ضخیم، کم پخت، شکننده، خشن و قهوه ایرنگ است و در آن مقـــدار زیادی علف خرد شده به عنوان ماده چسباننده ( شاموت ) برای جلو گیری از ترک برداشتــن به هنگام  خشک شدن در آفتاب یا حرارت دیدن در کنار آتش به کار رفته است .

در هزاره چهارم پیش از میلاد، چرخ سفالگری ابداع و دیباجه ای برای ساخت آثار سفالی تمدن های زیادی از جمله تمدن تپه سیلک کاشان شد. رایج ترین نقوشی که در این دوره استفاده میشده است، نقوش تزئینی و تجریدی است که با الهام از طبیعت انجام میشده است. اما پس از گذشت زمان اندکی، در همین دوره تحولی در ترسیم نقوش نیز بوجود آمده است و سفالینه ها علاوه بر نقوش هندسی با نقوش مشبک شده نباتی، حیوانی و انسانی نیز آرایش و تزیین می شده اند. طی هزاره چهارم تا اوایل هزاره اول تولید سفال درتمامی نقاط ایران به عنوان مهمترین با رشدی چشمگیر همراه بوده است.

برای تزیین نقوش ، رنگهای معدنی بکار می بردند، زیرا احتمال از بین رفتن رنگهای آلی، در کوره و هنگام پخت وجود داشته است .رنگ سفالینه ها معمولا کرم یا زرد نخودی است که با رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره و نقش‌های هندسی، جانوری و تلفیقی، نقش‌پردازی شده‌اند.

قدیمی ترین نمونه های آثار سفالین در محوطه های باستانیمناطق زیر بدست آمده اند:

ـ گنج دره در هرسین کرمانشاهان در ۷۳۰۰ تا ۶۹۰۰ قبل از میلاد

ـ تپه گوران در جنوب شهر کرمانشاه ۷۰۰۰ تا ۵۶۰۰ قبل از میلاد

ـ تپه علی کش دهلران ۶۰۰۰ قبل از میلاد

ـ غار هوتو بهشهر و تپه زاغه قزوین ۶۲۰۰ قبل از میلاد

ـ سیلک کاشان ۵۸۰۰ قبل از میلاد

نقش مایه به چه معناست؟

نقش مايه يا موتيف به معنای نگاره و مضمون هنری است كه ساده و درعين حال پر معنا است. به عبارت ديگر، بيان ساده شده فرم كلی را نقش میگویند. كلمه نقش به پيکره، فرم، شکل، هيکل و غيره اطلاق می شود و به طور كلی، تصویر و ترسیم صورت اشیا است.

برای تحلیل سبک ساخت سفال ها، نه تنها به تمايز شکل و كاربرد ظروف تأكيد می شود بلکه موارد مربوط به سبك های تزئينی به كار رفته در ظروف توسط سفالگران را نيز مورد بررسی قرار می گیرد زیرا در فرهنگ ها و اجتماعات مختلف، موضوعات و تزئينات متفاوت ، نشان از فرهنگ آن تمدن دارد.

روند تحول نقش مایه های سفال

ســفالینه های به دست آمده از ساکنین اولیه فلات ایران از بهترین نمونه های موجود هستند. نقش آفرینان این سفالینهها، نقوش حساب شده ای را که گاه به واقعیت نزدیک و گاه از آن دور می باشــد، بر روی ظروف خود رســم کرده اند که معرف رشد تفکر و نوع نگاه آنهاست.

در حیطه طراحی نقوش تمایل به طبیعت گرایی بــا غلــو درجزییات نشان داده میشود. رفته رفته نقوش تا حد غیر قابل شناخت بودن، رو به اختصار و سادگی نهادند.

به نظر می رســد تغییر و تحول  پدید آمده در نقوش دورهایمختلف ، ناشی از تغییر پدید آمده در نوع زندگی و معیشتانسان آن دوره هاست. پس از پشت سر گذاشتن دوره نوســنگی و وارد شدن به عصر مس ســنگی، انسان با فعالیت هایاقتصادی و اجتماعی جدیدی آشــنا شــد از جملــه اهلی کردن و بهره برداری چندگانه از برخــی حیوانات، بدین ترتیبحیوانات برای بشر مهم شد . تاثیر آن در دست ساخته هایش پیدا شد.

بعد ها با تسلط و ارزش گذاری بر انسان، ایجاد نقوش انســانیروی ظروف تبدیل به یک نقش ارزنده شــد. بدین ترتیب بر نقوش ساده هندسی قبل، نقش حیوانات، گیاهان و انســان اضافه گردیــد. بعد ها به فراخور شرایط، درخواست جوامع، و نگاه هنرمند ، ارجعیت و الویت ها تغییر و ارتقا یافت.

بررسی نقوش از منظر آرایه های تجسمی

• تناسب

تناسب، مربوط به حجم، شکل و اندازه است؛ وقتی دو يا چند اندازه در ارتباطی خاص قرار می گيرند. تناسب ديد بصری مؤثریرا به دست می دهد كه تناسب خوشايند خوانده می شود.

يکی از نمونه های جالب در زمينه رعايت تناسب نقوش را می توان در ليوان ها و آبخوری های شوش مشاهده كرد. شوش به عنوان يکی از اولين خاستگاه های سفال پيش از تاريخ ايران، در زمينه فرم سفالی و نيز نقوش، دارای نظام تناسباتی بسيار پيشرفتهای بوده است. در جام و يا ليوان مشهور شوش، شکل های اندام وار ساختاری متناسب دارند.

• تمرکز

تمركز، در بردارنده مفهوم تسلط و تبعيت است. نقطه تمركز، نقطه مورد توجه در اثر را می گويند. يکی از مواردی كه می توان در زمينه نقوش سفال های پيش از تاريخ ايران گفت اين نکته است كه هنگامی كه نقش انسان با نقوش حيوانی، گياهی و يا هندسیتشکيل يك صحنه و موضوعی را می دهد، بيشترين تمركز و توجه صحنه روی نقش انسان است. برای نمونه می توان به ظرف سفالی كه از لايه چهارم تپه قبرستان به دست آمده است، اشاره داشت که تاکید بر این تمرکز با نحوه قرار گیری انسان بر نقش، مشخص است.

در اين صحنه برای اينکه تمرکز بر تصویر انسان نشان داده شود، در تصويرسازی انسان و نيز پاپوش های او اغراق و بزرگ نمايی شده است.

• تقارن و تعادل

تقارن در هر فرهنگ و زبانی ناظر بر دو معنا است: يکی هر چيز متناسب و متعادل و ديگر به معنای انطباق و هماهنگی قسمت های مختلف با كل مجموعه. تعادل و توازن برابری اندازه و نه الزاما برابری شکل. برابری شکل، تقارن است.

ويژگی های بصری و زيبايی شناسانه تقارن شامل : آرامش و سکون، اتحاد و اتصال، محدوديت، اجبار و انعطاف ناپذيری،ملالت و يکنواختی، ثبات، تعادل و سادگی است.

شايد بتوان يکی از زيباترين و ظريف ترين نمونه های رعايت انواع تقارن در سفال های پيش از تاريخ ايران را مربوط به شوش دانست كه تمام انواع تقارن به بهترين شکل ممکن در آنها رعايت شده است. از جمله كاسه ای مربوط به حدود 4000 سال پیش از میلاد است. بیشتر ظروف مکشوفه از شوش باتاریخ ممشابه و نزدیک در ویژگی تقارن اشتراک دارند.

• ریتم و توازن

ريتم و توازن، تکرار يك عنصر يا جزء با توالی منظم و قاعده مند است. ريتم به چشم جهت می دهد .ريتم ضرورتا حرکتی منظم دارد و می تواند هم منفعل و تابع باشد و هم پويا.

یکی از تاثیر گذار ترین نمونه های ریتم و حرکت در سفالینه مکشوفه از شهر سوخته با قدمت 5000 سال پیش از میلاد است.این اثر تداعی كننده اولين انيمشين دنيا است در آن تکرار ریتم و حرکت به زیباسس مشاده میشود.

• تضاد

با در كنار هم قرار دادن دو يا چند عنصر متضاد و ناهمسان، تضاد به وجود می آيد. برای مثال می توان به استفاده از خطوط افقی در مقابل عمودی و يا خطوط مورب و قطری يا خطوط مستقيم در مقابل خطوط مدور و نيز به تضاد رنگی بر روی سفال ها، تلاشی دیگری در راستای رسیدن به تضاد است. استفاده از رنگ های قرمز و تيره، قرمز بر زمينه سفید.

در دوره مس سنگی در فلات ایران که از نظر بازه زمانی، هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد است، سفال ها نخودی و داراینقوشی به رنگ ا سياه هستند. سفال های عصر مس سنگیمحوطه های شمال مركزی ايران سفال قرمزرنگی است كه نقوش مختلف هندسی، انسانی، گياهی و حيوانی را با رنگ سياه بر زمينه قرمز می كشيدند.

همچنین نقوش هندسی سفال های ايران به دليل استفاده از خطوط، زيگزاگ ها، موج ها و هاشورها به فراوانی از عنصر تضاد بهره گرفته اند. نمونه های مرتبط بع تضاد را میتوان در محوطه كله نسار در لرستان مشاهده کرد.

بررسی نقوش از منظر فرم

نقوش موجود در سفالیه ها، در ادوار مختلف، طبق اعتقاد و پیشرفت تفکر و هنر هنرمندان هر عصر، دارای تفاوت هایی بوده است. این نقوش در غالب نقوش هندسی، گیاهی،جانوری ، انسانی ، موضوعی و نمادین، نمود داشته است که به توضیحی مختصر از هرکدام میپردازیم.

• نقوش هندسی

در دوره نوسنگی بيشتر، نقوش هندسی رواج داشته است. به كارگيری طرح ها و نقوش هندسی شامل خطوط شکسته، خطوط موازی، موج دار، مثلث، مربع و دايره  با ريتمی هماهنگ و موزون نشان می دهد كه هنرمندان سفالگر پيش از تاريخ ايران با كيفيت عناصر بصری چون توازن، كشش، ريتم و نيروهای آن، آشنايیكامل داشتند.

با توجه به نقوش روی سفال ها، طرح های هندسی، فراوان ترين نوع نقوش به كار به رفته بر روی سفال ها هستند. هنرمندان سفالگر ايرانی برای ايجاد ريتم و حركت، همراه با نظمی موزون از خطوط و اشکال هندسی، زيگزاگ ها، موج ها و عناصر هندسی ديگر به خوبی بهره گرفته اند.

در تمام ادوار پيش از تاريخ ايران اين نوع نقوش ديده می شود،گاهی به صورت تنها و گاهی نيز در تركيب با نقوش موضوعی،انسانی و حيوانی.

برخی از نقوش هندسی چون مربع، دايره، مثلث و غيره خود بيانگر نماد و سمبلی هستند كه تکرار آنها ريتمی موزون همراه با حركت را به وجود می آورند كه از نظر زيبايی شناسانه زيبا به نظر می رسند. حتی تنها با اشکال هندسی دايره، مربع، مثلث، انواع تقارن و نيز عناصر بصری ديگر چون تکرار، تناسب، ريتم، حركت پدید آورد.

• نقوش جانوری

به نظر به تصوير كشيدن نقوش حيوانات بر روی سفالينه هایپيش از تاريخ ايران را بايد وابسته به عوامل مذهبی و آيينیدانست كه با توجه به آن، برخی از حيوانات از اهميت بيشتریبرخوردار بوده اند.

• نقوش گیاهی

سفالینه های منقوش به نقوش گیاهی، در شمال مركزی ايران دیده میشود، نقوش گياهی، با يك محور عمودی در دو طرف خود، بازتابی از تقارن را ایجاد میکند.

• نقوش انسانی

نقوش انسانی اغلب در حال حركت و جهش است كه  بيانگر نوعیرقص و پايکوبی دسته جمعی و آيينی و يا ادای مراسمی خاص است .به نظر می رسد خوانندگی و نوازندگی به هنگام مراسم مذهبی نظير برداشت محصول، دعا و نيايش همراه با حركات موزون سنتی در ميان جوامع پيش از تاریخ، مرسوم بوده است.

• نقوش موضوعی

نقوش موضوعی بيانگر تركيب و صحنه ای است كه آميزه ای از نقوش مختلف حيوانی، انسانی و نمادين با هم و در كنار يکديگر قرار می گيرند و موضوع و مفهومی را روايت می كنند. در این روش از نقش مایه های انسانی و نشان دادن مناسک مربوط به جوامع انسانی، استفاده میشده است.

انواع عناصر بصری و زيبايی شناسانه چون تمركز و تناسب، تکرار، تعادل، تقارن و توازن و غيره نیز در نقوش موضوعی به كار برده شده است. البته نقوش موضوعی هميشه متشکل از نقوش مختلف نمادين، هندسی، انسانی و حيوانی نيست، بلکه میتوان مواردی را يافت كه تنها يکی از اين نقوش بازگوكننده موضوعی است.

• نقوش نمادی

انسان ها تنها موجودات كره خاكی هستند كه قادر به نمادسازیهستند. نقوش نمادین، نقوشی هستند كه دارای معانی خاص اند و ما را قادر می سازند كه عقايد و انديشه های مختلف را شناسايی كنيم و انتقال آن را از منطقه ای به منطقه ديگر مورد تحليل قرار دهيم. از آنجا كه اين نقوش تا حدودی گويای انديشه و آگاهی انسان های به وجود آورنده آنهاست، اهميت آنها در مطالعات باستان شناسی بسیار مهم است.

نقوش نمادين (خورشيد، ستاره، چرخ، چليپا يا صليب شکسته) بيشتر متشکل از نقوش هندسی هستند. نکته جالب اينجاست كه نقوش نمادين ساده ترين نقوش از لحاظ اجرای آن بر روی سفال به حساب می آيند، درحالی كه پيچيده ترين نقوش به لحاظ تفسير و منظور هنرمند سفالگر از نقش اندازی آنها هستند.

نتیجه

سفال دیرینه ترین ئست ساخته بشر است ک تا به امروز تاب آورده تا بتوان از آن به عنوان منبعی مستند و مصور، بهره جست. از زمان پیدایش سفال به سبب آنکه هنوز خط و زبان اختراع نشده بود، رسالت نقوش در بیان مفاهیم، نماد ها و باور ها خطیر بود.با اختراع سفال تحول مهمی در زندگی بشر پيش از تاريخ ايران به وجود آمد. در ادوار مختلف پيش از تاريخ علاوه بر پيشرفت و تکامل در فرم های سفالی، نقوش روی سفال ها هم از اين تحول و پيشرفت بی نصيب نماند. هنرمند سفالگر ايرانی، در طول تاريخ شکل گيری سفال، از شيوه های مختلف نقش اندازیهمچون نقاشی، نقش كنده، افزوده، داغ دار و نقوش متفاوت هندسی، انسانی، حيوانی، موضوعی و نمادين بهره گرفته است. به نظر می رسد همه انواع نقوش از هندسی گرفته تا نمادين، با عقايد، باورها و آيين  و مذاهب گونه گون مردمان به وجود آورنده اين نقوش مرتبط بوده است.