روایتگری هویت ایرانی- اسلامی درخانه مشروطه اصفهان

بحث هویت و مسائل مربوط به آن امروزه نزد دانشمندان علوم انسانی و اجتماعی جایگاه ویژه ای یافته است. مراد از هویت در واقع مجموعه نگرش ها و ویژگی هایی است که شخص را از دیگران متمایز می کند. هویت دینی همان آثار و عوارض ناشی از حضور دین در زندگی فرد دیندار است و هویت ایرانی تمام عناصری از هویت را شامل می شود که ایرانیان از تاریخ و تمدن گذشته خود به ارث برده اند. می­توان گفت بسط فرهنگ و تمدن اسلامی در طول تاریخ در نتیجه تعامل هویت های مذکور بوده است.

خانه مشروطه اصفهان منزل حاج آقا نورا... نجفی است که در نیم قرن از سده گذشته محل تجمع علما و آزادی خواهان اصفهان و بختیاری علیه استعمار خارجی و استبداد قاجاریه و پهلوی بوده است. این محل تاریخی سند مبارزات و تفکرات آزادی خواهانه اسلامی مردم اصفهان در آن دوران محسوب می شود. در­خانه مشروطه اصفهان می­توان مولفه هایی از هویت ایرانی-اسلامی یافت که این مولفه های هویتی نشان دهنده تعلق و تعهد این قیام به جامعه اسلامی-ایرانی است.

این مقاله قصد دارد چهار مولفه هویتی (اتحاد، اندیشه سیاسی مستقل، عدم وابستگی به دول استعماری و خود کفایی اقتصادی) را که می توان آثار باقی مانده از آن را در خانه مشروطه اصفهان دید، به روش نشانه شناسی بازنمایی کند.

خانه مشروطه اصفهان

خانه مشروطه اصفهان، خانه تاریخی مجاهد شهید آیت الله حاج آقا نورالله اصفهانی است. این خانه با قدمت بیش از صد سال، نمونه ای از معماری دوره قاجاری در اصفهان می باشد. این نوع خانه ها، خود نمایانگر افکار، فرهنگ و نوعی از زندگانی مردم در آن زمان به حساب می آیند. اولین برخورد عموم بازدیدکنندگان ابراز شادمانی از برخورد با زیبایی این مجموعه است. این خانه تاریخی مدت چهل سال بود که به صورت مخروبه رها شده بود. در سال 1385 و پس از برگزاری همایش کشوری حاج آقانورالله در اصفهان، شهرداری اصفهان این مکان را خریداری نموده و به مدت دو سال به بازسازی و مرمت آن پرداخته است. این مکان از سال 1387 به صورت یک موزه تاریخی مورد بازدید عموم قرار می گیرد و مجموعه ای فکری فرهنگی به حساب می آید که تمرکز آن بر بحث تاریخ و اندیشه است.

خانه مشروطه اصفهان هم اکنون مکانی است که به صورت موزه ای صبح و عصر مورد بازدید عموم قرار می گیرد. این خانه متشکل از هشت اتاق و یک شاه نشین بیرونی، یک شاه نشین اندرونی، زیرزمین و دو حیاط است. این خانه قاجاری به همت و حمایت شهرداری اصفهان به طور کلی مرمت شده است و دو کارکرد اصلی را بر عهده دارد. کارکرد اول در زمینه سیاحت و تفریح است که زیبایی و معماری خانه با تمامی اقشار مختلف مردم ارتباط برقرار می کند. کارکرد دوم در خصوص مسائل فکری و فرهنگی است. در این زمینه نیز خانه مشروطه ماموریت دارد با هر مخاطبی بنا بر سن، تحصیلات و ... ارتباط برقرار نموده و مولفه های هویت ایرانی اسلامی را برای او روایت کند.

برای این مهم در هر کدام از این اتاق ها به بحث خاصی از مشروطه پرداخته شده است. بازدید کننده طبق برنامه ای مشخص و هدفمند به این صورت به ترتیب از خانه بازدید می نماید.

1- اتاق تعریف مشروطه

2- اتاق رساله ها و اندیشه های مشروطه

3- اتاق فعالیت های اجتماعی در اصفهان در زمان مشروطه

4- اتاق مرجعیت و نقش دین در مشروطه اصفهان

5- اتاق بختیاری ها و فتح اصفهان

6- حیاط اصلی و آشنایی با معماری خانه

7- اتاق تحریم تنباکو و مسائل اقتصادی

8- اتاق قیام حاج آقا نورالله علیه رضاشاه

9- زیرزمین و مطبوعات آن زمان

10- اتاق پهلوی

11- شاه نشین اندرونی، اتاق شهادت حاج آقا نورالله

12- حیاط کو چک و سایر اقدامات حاج آقا نورالله (برای مخاطب پیگیرتر)

بررسی و تحلیل نشانه شناسی خانه مشروطه اصفهان

در این تحقیق ما نیز همچون مخاطب خانه مشروطه در این اتاق ها به ترتیب قدم می زنیم و با استفاده از روش تحقیق نشانه شناسی، نشانه های بیان شده پیرامون چهار مولفه هویت ایرانی اسلامی که در سوالات تحقیق آمده را ردیابی کرده و سپس پیرامون روایتگری خانه مشروطه از هویت ایرانی اسلامی اظهارنظر می کنیم.

1- اتاق تعریف مشروطه:

اتحاد: عکسی از اجتماع بزرگ مردم اصفهان در حمایت از مشروطه. در این عکس اقشار مختلف مردم حضور دارند.

اندیشه سیاسی مستقل: در کنار عکس اجتماع مردم، مجسمه آخوند خراسانی قرار دارد. آخوند خراسانی از مراجع تقلید نجف بوده است که از مشروطه حمایت کرده است. در جای دیگر این اتاق عکسی و اعلامیه مراجع سه گانه نجف آمده که از مشروطه حمایت کردند. با توجه به اندیشه سیاسی شیعه، حمایت مراجع شیعی از یک جریان می تواند نشانه ای از بحث اندیشه سیاسی مستقل باشد.

2- اتاق رساله ها و اندیشه های مشروطه

اندیشه سیاسی مستقل: این اتاق به رساله های گوناگون دوره مشروطه اختصاص داده شده که هر کدام مشروطه را بنا به جریان فکری خود تعریف نموده اند. در این اتاق مجسمه میرزای نایینی دیده می شود که کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» را در دست دارد. این کتاب از مهم ترین کتاب های فکری سیاسی در حمایت از مشروطه است که توسط یک مرجع شیعی نگاشته شده است.

اصل کتاب «مقیم و مسافر» نیز در این اتاق به نمایش درآمده است. این کتاب در تعریف و دفاع از مشروطه به قلم آیت الله حاج آقانورالله اصفهانی نگاشته شده است. در چهار گوشه طرح جلد این کتاب، این چهار واژه آمده است: آزادی، حریت، عدالت و مساوات. مطرح شدن این چهار شعار در طرح جلد این رساله بیان از اندیشه سیاسی خاص مشروطه اصفهان دارد. اندیشه ای که میان مساوات و عدالت تمایز قائل است و میان حریت و آزادی نیز تفاوت قائل است.

در طرف دیگر اتاق مجسمه شیخ فضل الله نوری دیده می شود. شیخ فضل الله نوری به نوعی نماد اندیشه سیاسی مستقل در زمان مشروطه است. وی بر اسلامگرایی و شریعت خواهی در مشروطه تاکید داشت و همواره نسبت به رواج افکار غربی در جریان مشروطه هشدار می داد و سرانجام در این مسیر به شهادت رسید.

3- اتاق فعالیت های اجتماعی اصفهان در زمان مشروطه

خودکفایی اقتصادی: یکی از اقدامات اجتماعی حاج آقا نورالله در اصفهان احداث مریضخانه اسلامیه است. این بیمارستان هم اکنون نیز با نام بیمارستان نور به عموم مردم، خدمات پزشکی می دهد. علت اصلی تاسیس این بیمارستان در این اتاق این گونه ذکر شده است: انگلیس ها در اصفهان مریضخانه ای تاسیس کرده اند و از آن برای رسیدن به منافع و اهداف خود استفاده می کنند و شواهد حاکی از آن است که این اقدام آن ها بی غرض نیست. علاج، رفع احتیاج از بیگانگان است.

تاسیس مریضخانه اسلامیه را می توان گامی در جهت خودکفایی اقتصادی دانست که البته عدم وابستگی به دول استعماری را نیز در پی دارد.

اتحاد: در این اتاق عکس های فراوانی دیده می شود که گروه های مختلف مردم از مشروطه حمایت می کنند. گروه دانش آموزان، گروه معلمان، گروه کسبه و تجار و گروه طلاب. در کنار هم بودن جمعیت های مردمی نشانه ای از اتحاد است. همچنین در گرداگرد این اتاق عکس هایی از نخبگان فرهنگی و اقتصادی شهر دیده می شوند که همگام با حاج آقا نورالله جریان مشروطه را همراهی کرده اند.

4- اتاق مرجعیت و نقش دین در مشروطه اصفهان

در این اتاق مجسمه از آقانجفی قرار دارد. وی از رهبران مشروطه اصفهان و مرجع تقلید بوده است. از جمله اقدامات وی:

خودکفایی اقتصادی: حضور مهم در قیام تحریم تنباکو (نجفی، 1371، 57 الی 78)[1]

اتحاد: نفوذ معنوی و رهبری مردم اصفهان وبختیاری ها در جریان فتح اصفهان (نجفی، 1371، 206 الی 210)

اندیشه سیاسی مستقل: همراهی با مراجع تقلید نجف در تعریف و دفاع از مشروطه و نقد و رد نگاه غربی به مشروطه (نجفی، 1371، 190 الی 202)

عدم وابستگی به دول استعماری: مبارزات آقانجفی علیه اولتیماتوم روس ها (نجفی، 1371، 94 الی 101)

5- اتاق بختیاری ها و فتح اصفهان

در جریان استبداد صغیر، مردم اصفهان به رهبری آقانجفی و به کمک مجاهدان بختیاری در جنگی نظامی موفق می شوند اصفهان را فتح کنند. این فتح مقدمه ای بر فتح تهران و پایان استبداد صغیر است.

اتحاد: این اتاق نشانه ای ار اتحاد میان مردم اصفهان، مرجعیت و مجاهدین بختیاری است

عدم وابستگی به دول استعماری: در این اتاق مجسمه ای از ضرغام السلطنه گذاشته شده است. او یکی از بزرگان بختیاری در جریان فتح اصفهان بوده است. عدم وابستگی این مجاهد بختیاری به دول روس و انگلیس از نکات برجسته شخصیت وی است.

6- حیاط اصلی

عدم وابستگی به دول استعماری: در گوشه ای از حیاط اصلی، اعلامیه ای به دیوار نصب شده که حاج آقا نورالله خطاب به کسانی که به قنسولگری روس پناهنده شده اند این گونه سخن گفت است: از این چند نفر بیشرف که به قنسولگری روس رفته اند بپرهیزید. امروز می توان گفت رفتن این ها به حمام مسلمین اشکال دارد.

شدت برخورد حاج آقا نورالله در واکنش به قضیه رفتن به سفارت خارجی نشانه ای از عدم وابستگی به دول استعماری است.

اتحاد: در گوشه ای از حیاط اصلی، اعلامیه ای به دیوار نصب شده که در آن آقانجفی به سلطان عثمانی نامه نوشته ضمن اعلام برادری و رعایت اتحاد اسلامی نسبت به ظلم و تعدی مامورین عثمانی به مردم آذربایجان هشدار داده است. در کنار آن، جوابیه سلطان عثمانی مبنی بر رسیدگی به این امر نیز دیده می شود.

7- اتاق تحریم تنباکو و مسائل اقتصادی

خودکفایی اقتصادی: در این اتاق مجسمه میرزای شیرازی قرار گرفته است، کسی که حکم تحریم تنباکو را صادر کرده است. قیام تحریم تنباکو نشانه بزرگی در تاریخ ایران است که در آن ایرانیان علیه وابستگی به اقتصاد انگلستان به رهبری مرجعیت متحد می شوند.

در این اتاق اسنادی نیز در مورد شرکت اسلامیه وجود دارد. شرکت اسلامیه به رهبری علمای اصفهان تاسیس شد و هدف آن خودکفایی اقتصادی و رهایی از وابستگی اقتصادی بود.

اندیشه سیاسی مستقل: در دست مجسمه میرزای شیرازی کاغذی است که در حکم تحریم نوشته شده : الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو ...

حکم تحریم که از بزرگترین مرجع تقلید آن زمان صادر می شود از اندیشه ای شیعی ناشی می شود. در اطراف اتاق تصاویر علمای حامی این قیام دیده می شود. آیت الله فال اسیری از شیراز، آیت الله مجتهد تبریزی از تبریز، آیت الله آشتیانی از تهران و آیت الله آقانجفی از اصفهان. پیشروی این قیام به همت این علمای شیعه تحت حکم میرزای شیرازی نشانه از اندیشه سیاسی شیعی دارد.

8- اتاق قیام حاج آقا نورالله علیه رضاشاه

در این اتاق تاکید شده است که امام خمینی قیام مردم و علمای اصفهان علیه رضاشاه را اساسی ترین قیام علیه حکومت رضاشاه می نامند.

اتحاد: در این قیام جمعیت زیادی از علما و مردم از اصفهان به قم می روند و از این طریق خواسته های خود را به حکومت مرکزی اعلام می کنند. اتحاد آنان اهرم فشاری بر پهلوی ها بوده است. دورتادور این اتاق عکس کسانی است که در آن زمان از این قیام حمایت کردند. دکتر مصدق و شهید مدرس از مخالفان سلطنت رضاشاه در مجلس با ارسال پیام هایی از قیام حمایت می کنند. اصل تلگراف ها در اتاق موجود است. تصاویر سایر علمایی که از قیام حمایت کردند نیز در اتاق دیده می شود. مجموع این تصاویر به نوعی نشانه از وحدت و اتحاد دارد.

9- زیرزمین و مطبوعات آن زمان

اندیشه سیاسی مستقل: در زیرزمین حدود چهل عنوان جریده قرار گرفته است. روزنامه ای که همفکر و همراستا با حاج آقا نورالله بوده است، روزنامه جهاد اکبر است که برجسته شده است. وجود روزنامه ای مستقل در فضای اصفهان در همراهی با حاج آقانورالله خود نشانه ای از داشتن اندیشه ای سیاسی است که با بقیه جریده های دیگر تفاوت دارد.

10- اتاق پهلوی

در این اتاق مجسمه رضاشاه وجود دارد که در کنارش مجسمه دو فراماسونر به نام های تیمورتاش و سراردشیر ریپورتر وجود دارد. در بالای سر آن ها تصویر بزرگی است که در آن رضاشاه، نگهبان سفارت هلند است.

طبق قاعده «تعرف الاشیا به اضدادها» در این اتاق سعی شده است با این نشانه ها وابستگی رضاشاه آشکارتر نشان داده شود. خود لغت «سر» که در ابتدای اسم اردشیر آمده، لقبی است که ملکه انگلستان به خدمتگزاران تاج و تخت انگلستان اعطا می کند. خود این لقب یک نشانه از وابستگی این فرد است.

با توجه به این که حاج آقانورالله علیه رضاشاه قیام کرد و توسط حکومت پهلوی به شهادت رسید، نشانه های وابستگی پهلوی در این اتاق به نوعی بیانگر تفکری در حاج آقانورالله است که ضد وابستگی است و این به صورت ناخودآگاه به مخاطب منتقل می شود.

11- شاه نشین اندرونی، اتاق شهادت حاج آقا نورالله

در این شاه نشین زیبا، مجسمه حاج آقانورالله است که در بستر بیماری خوابیده و شخصی دارد به او آمپول تزریق می کند. او همان پزشک احمدی است که از طرف دربار برای قتل حاج آقا به قم آمده است. بیان چگونگی شهادت حاج آقانورالله در این اندرونی زیبا، احساسات و عواطف مخاطب را درگیر نموده و خانه مشروطه از این طریق پیام های قبلی خود را برای بازدیدکننده تثبیت می نماید.

در این جا بازدید تمام می شود. برای بازدیدکنندگان در یازده موقعیت مفاهیمی بیان شده است.

12- حیاط کوچک و سایر اقدامات حاج آقا نورالله (برای مخاطب پیگیرتر)

در این حیاط پیرامون شخصیت و اقدامات حاج آقا نورالله اسنادی به دیوار نصب شده است.

اندیشه سیاسی مستقل: موریس پرنو مستشرق معروفی است که با حاج آقا نورالله دیدار داشته است وی گفته است: او غرب را میشناخت بی آن که به آن به دیده ستایش بنگرد

عدم وابستگی به دول استعماری: آیت الله خامنه ای فرموده اند: مبارزات حاج آقانورالله به دو بخش تقسیم می شوند: مبارزه با استبداد داخلی و مبارزه با استعمار خارجی

خودکفایی اقتصادی: در اعلامیه اقتصادی علمای اصفهان چنین آمده است:

اولاً: قبالجات و احکام شرعیه از شنبه به بعد روی کاغذ ایرانی بدون آهار نوشته شود. اگر بر کاغذهای دیگر نویسند مهر ننموده و اعتراف نمی‏نویسیم. قباله و حکمی هم که روی کاغذ دیگر نوشته بیاورند و تاریخ آن بعد از این قرارداد باشد امضا نمی‏نماییم، حرام نیست کاغذ غیر ایرانی و کسی را مانع نمی‏شویم، ماها به این روش متعهدیم.

ثانیاً: کفن اموات، اگر غیر از کرباس و پارچه اردستانی یا پارچه دیگر غیر ایرانی باشد متعهد شده‏ایم بر آن میّت ماها نماز نخوانیم. دیگری برای اقامه صلوة بر آن میّت بخواهند، ماها را معاف دارند.

ثالثاً: ملبوس مردانه جدید، که از این تاریخ به بعد دوخته و پوشیده می‏شود، قرار دادیم مهما امکن، هر چه بدلی در ایران یافت می‏شود لباس خودمان را از آن منسوج نماییم و منسوج غیر ایرانی را نپوشیم و احتیاط نمی‏کنیم و حرام نمی‏دانیم لباس‌های غیر ایرانی را، امّا ماها ملتزم شده‏ایم حتی‌المقدور بعد از این تاریخ ملبوس خود را از منسوج ایرانی بنماییم. تابعین ماها نیز کذلک و متخلف توقع احترام از ماها نداشته باشد. آنچه از سابق پوشیده و داریم و دوخته‏ایم ممنوع نیست استعمال آن.

اتحاد: اعلامیه به دیوار نصب شده است مبنی بر تاکید بر اتحاد میان شیعه و سنی و متحد شده دول ایران و عثمانی علیه دول استعماری. این اعلامیه به امضای حاج آقا نورالله و مراجع تقلید آخوند خراسانی و ملاعبدالله مازندرانی رسیده است.

نتیجه گیری:

با توجه به مطالب و یافته هایی که در قسمت روش تحقیق از طریق مشاهده و روش نشانه شناسی به دست آمد می توان نتیجه گرفت که خانه مشروطه اصفهان مقوله هویت را مورد توجه قرار داده است و به روایتگری پیرامون هویت ایرانی اسلامی پرداخته است. در این تحقیق با چهار سوال، چهار مولفه هویتی اساسی در تاریخ تحولات ایران معاصر مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. این چهار مولفه عبارت بودند از: اندیشه سیاسی مستقل، عدم وابستگی به دول استعماری، خودکفایی اقتصادی و اتحاد.

با توجه به مشاهدات انجام گرفته در فضای خانه مشروطه و مطالبی که در قسمت روش تحقیق بیان شد می توان نتیجه گرفت خانه مشروطه اصفهان در هر چهار مولفه گفته شده برای مخاطبین خود به روایتگری هویت ایرانی اسلامی پرداخته است. خانه مشروطه برای این منظور بحث تاریخ را بستر فعالیت خود قرار داده است. از میان مقاطع تاریخی دوره ای چهل ساله را انتخاب نموده است که این دوره اکثرا به نام دوره مشروطه شناخته می شود. برای این منظور خانه تاریخی آیت الله حاج آقانورالله رهبر مشروطه خواهان اصفهان انتخاب شده است. مبارزات حاج آقانورالله اصفهانی و جریان روحانیت در اصفهان به طور فعال از زمان قیام تحریم تنباکو تا اوایل سلطنت پهلوی قابل پیگیری می باشد. شخصیت حاج آقا نورالله و مشروطه اصفهان مولفه هایی گوناگونی دارد که می تواند برای مخاطب امروز نیز مباحث هویتی را مطرح کند.

خانه مشروطیت با پسوند اصفهان برای خود شهروندان اصفهان می تواند هویت بخش باشد زیرا بخشی از حافظه تاریخی مردم اصفهان و مبارزات مشروطه خواهان اصفهان و مجاهدان بختیاری را روایت می کند. این مجموعه برای تمامی ایرانیان نیز حاوی معنا می باشد زیرا چهار مولفه هویتی اندیشه سیاسی مستقل، عدم وابستگی به دول استعماری، خودکفایی اقتصادی و اتحاد مورد اشتراک ایرانیان است. در ورودی خانه مشروطه اصفهان تابلوی بزرگی نصب شده که بالای نوشته شده است «نماد هویت ایرانیان در دو قرن نفوذ بیگانگان» در این تابلو تصاویر کسانی چون عباس میرزا، قائم مقام فراهانی، امیرکبیر، ستارخان، ضرغام السلطنه، رییسعلی دلواری و میرزاکوچک خان جنگلی دیده می شود. این مطلب خود گواه آن است که این مفاهیم و مولفه ها صرفا متعلق به یک منطقه از ایران نبوده است، بلکه این خانه می تواند الهام بخش برای سایر نقاطی باشد که شخصیت های تاریخی و مبارزات آن ها نمادی از هویت ایرانی اسلامی ما می باشند.

تاریخ و دوره مشروطه صرفا متعلق به گذشته نمی باشند. چهار مولفه بیان شده مواردی هستند که هم اکنون نیز مورد بحث برای نسل امروز ایران است. اندیشه سیاسی مستقل که مبتنی بر اسلام است شالوده نظام سیاسی فعلی ایران است. درگیری اندیشه سیاسی جمهوری اسلامی با اندیشه های سیاسی غربی هم اکنون نیز از بحث های مطرح است. مطرح شدن بزرگان سیاسی تاریخ ایران که در مسیر مبارزه خود اندیشه بومی مستقل داشته اند و وابسته به مکاتب غربی نبوده اند کمکی شایان به پایه های نظام جمهوری اسلامی ایران است.

عدم وابستگی به دول استعماری از شعارهای اولیه و اساسی و همیشگی جمهوری اسلامی بوده است. با انقلاب اسلامی بود که مبارزات تاریخی ملت ایران به ثمر نشست و برای ایران اسلامی استقلال حاصل شد و حکومت ایران توانست از لحاظ سیاسی به قدرت های بزرگ وابسته نباشد.

خودکفایی اقتصادی از دیگر آرمان های جمهوری اسلامی و رهبران آن بوده است. این مطلب بارها از جانب حضرت امام خمینی مورد تاکید قرار گرفته بود. مطلبی که در برخی از مبارزه های سیاسی در طول تاریخ ایران مغفول می ماند اما در مبارزات علمای اصفهان مورد تاکید بوده است.

و اتحاد نیز همان رمز پیروزی است که مولفه های گفته شده در سایه آن محقق می شود. اتحاد میان علما و مردم و همچنین اتحاد میان تمام اقوام ایرانی و تمامی اقشار اجتماعی ملت ایران است که می تواند در برابر نفوذ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانگان که به حفظ هویت ایرانی اسلامی بینجامد. از مطالب گفته شده می توان برداشت نمود با توجه به نشانه ها و مولفه های هویتی موجود در خانه مشروطه اصفهان، بازدیدکنندگان می توانند مطالب موجود در این خانه را با زندگی امروزشان پیوند دهند و با محور قرار دادن دوره مشروطه با ریشه ها و تاریخ خود نسبت و رابطه برقرار کنند.

- [1] نجفی، موسی (1371)، حکم نافذ آقانجفی، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی

برای منابع و شناخت بیشتر رجوع شود به: اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی