در متون دینی جنت یا بهشت همان باغی که حضرت آدم و همسرش در آن ساکن بودند و هم جایگاه نیکوکاران و مومنان در دنیا و آخرت است. این باغ به معنای بهشت و پاداش انسانهای پاک در ازای زندگی مومنانه همراه با آرامش در دنیا و آخرت پس از مرگ است.
در ادبیات عرفانی بهشت یا جنّت بهصورت باغی سرسبز، پرآب، خرم و بی زحمت به تصویر کشیده میشود. این تصویر زیبا که در تاریخ، هنر، فرهنگ و زندگی روزمره مردم اثر گذاشته است؛ اگر همانند مفاهیم معنوی دیگر با برداشتهای نادرست یا سطحی از این تصویر همراه شود، میتواند موجب پیامدهای منفی انسان به محیطزیست داشته باشد.
ما در این نوشتار قصد داریم پیامدهای تصور "بهشت شبیه باغ" را در حوزه محیط زیست بررسی کنیم. در ابتدا باید گفت همانگونه که در بسیاری از آموزه های دینی دقیقاً از تصویر باغ بهشتی برای یادآوری مسئولیت انسان در آبادانی و پاسداری از زمین استفاده کردهاند، تصویر باغگونهٔ بهشت لزوماً آسیبزا نیست. مشکل زمانی ایجاد میشود که تصویر بهشت به شکل سادهلوحانه، مصرفگرایانه فقط در حد یک “باغ مجلل و زیبا” فرض شود و طبیعت واقعی را با همهٔ پیچیدگیهایش (چرخههای اکولوژیک، گونههای زنده، تعادلهای حساس)بدلائل زیر تنها در حد زیبایی ظاهری تقلیل دهد.
۱) ایجاد باغهای غیرطبیعی به تصور «ساخت بهشت گونه»
وقتی مردم فکر کنند که «طبیعت آرمانی» همان چمن همیشه سبز، آب جاری فراوان، و درختان خارجی است یقینا مصرف آب بالا می رود، باغها یا فضای سبزی با اقلیم سازگار نیست و به جای حفظ زیستبوم طبیعی تبدیل به «باغ مصنوعی» می شود. این دقیقاً همان اتفاقیست که امروز در بسیاری از شهرها رخ میدهد.
۲) حذف تنوع زیستی با الگوی باغ مجلل
طراحی باغ زیبا با انگیزه تفرجگاه و خوشگذرانی منجر به حذف زیست بوم طبیعی (که پیچیده و نامنظّم است) می شود. چون مردم میخواهند طبیعت را «مرتب، هرسشده و کنترلشده» ببینند و در نتیجه حذف حیات وحش، تنوع گیاهی و اشکال طبیعی زندگی اتفاق می افتد.
۳) نگاه مالکانه به طبیعت که باید «مطیع» و «آرام» باشد
باغ جایی است که انسان آن را طراحی میکند و موجب حذف ناخواسته موجودات میشوند. نظم انسانی بر طبیعت تحمیل میشود این ذهنیت موجب میشود طبیعت «وحشی» (کوه، بیابان، جنگل، رودخانهٔ طبیعی) کمارزشتر شمرده شود. این نگاه، حفاظت از زیستبومهای طبیعی را ضعیف میکند.
۴) ترجیح زیباییشناسی بر بومشناسی
ادبیات ما بیشتر از «آب روان»، «سایه خنک» و «گلهای خوشبو» سخن گفته؛ اما کمتر از شنزار، تالابهای گلآلود، بیابانهای زنده، خورهزارها، زیستبومهای خشک و خشن سخن گفته. در نتیجه مردم تصور میکنند «زیبایی = سرسبزی» و این باعث انتقال آبهای بینحوضهای، جنگلکاریهای ناسازگار، سبزسازی مصنوعی و تخریب اکوسیستمهای بیابانی (که بسیار حساساند) میشود.
۵) بیتوجهی به طبیعت بهعنوان «زیستگاه»، نه تنها «منظره»
وقتی طبیعت فقط «باغ» تصور شود حیوانات مزاحم تلقی میشوند. درختان بومی که ظاهر «زیبا» ندارند قطع میشوند، دخالت انسان در چرخهها افزایش مییابد و اکوسیستمها به «پارک» تبدیل میشوند نه زیستگاه
