📷
به گودي هاي ايجاد شده؛ بدست انسان هاي گذشته بر روي سطح های صاف دیواره های سنگی کوه ها و کف غارها، برای اجرای اهداف گوناگون، فنجان نما CupMark گفته مي‌‌شود. آنها از كهن‌ترين و گسترده ترين آثار بجا مانده از بشر در ميان سنگ نگاره هاي ايران و جهان هستند. فنجان نماها، با ابزارهاي گوناگون (سنگ، استخوان حيوانات و فلزات و...) ايجاد شده اند. اندازه ي کلی آنها (عمق و قطر) از حدود يك متر عمق و قُطر، تا حدود یک سانتیمتر قُطر و عمق متفاوت است. در ايران بزرگترين آنها در غار كرفتو دركردستان است؛ كه قطر دهانه و عمق آن حدود يك متر است. اين فنجان نما، بزرگترين نمونه ي مكشوفه در ایران و شايد در دنيا است.
📷فنجان نماها در مكان هاي خاص، براي كاربردهاي ‘گوناگون ايجاد شده اند. اندازه ي اوليه ي آنها اغلب كوچك بوده؛ كه طی گذر زمان و كار با آنها، اندازه ي (قطر و عمق) آنها نيز افزايش يافته است.كاربري فنجان نماها در ايران و جهان بعضاً شباهت ها یا تفاوت هایی با هم داشته اند. در ايران علاوه بر بعضي كاركرد هاي مشابه با ديگر نقاط دنيا، رمز و رازهاي خاص و پیچیده تری نيز داشته اند. اولين و كهن ترين كاربرد آنها جمع آوری قَـطرات آب چکیده از سقف غارها و نگهداري آب و ديگر مواد در آنها (پیش از اختراع سفال)، در درون و بيرون غارها[1] و خُرد كردن ساقه و دانه های خشک گیاهان بوده؛ كه اين كارها بيشتر بدست بانوان صورت مي گرفته و بعدها فنجان نماها ابزارهاي مناسبي جهت عصاره گیری از گياهان آیینی نيز شده‌است. بدین شیوه كه سنگ گردي را داخل فنجان نما مي چرخانده اند؛ يا به وسيله ي سنگ هاي استوانه اي شكل، ضربه هاي عمودي بر مواد داخل فنجان نما مي زده اند؛ كه هر دو نوع سنگ ضربه زن و چرخشي را با سطوح صيقلي در بعضي محوطه ها و در کنار فنجان نماهای کهن دیده ایم.
1 - فنجان نماها و سنگ های گردي كه ردپا و کارکردهای کهن و همگون آنها را در نگاه و اندیشه انسان های نخستین، طی هزاره ها در نقاط مختلف دنیا می توان دید. از افریقا (مراکش)، امریکای جنوبی (پرو) نقاط مختلف اروپا ( نروژ، دانمارک، سوئد، فنلاند، ایرلند، ایتالیا، انگلستان، اسکاتلند و...) و نقاط مختلف ایران(فنجان نماهای کهن تا مرز هاون و جوغن روی سنگ قبرها) قابل دیدن هستند.
فنجان نماها، پیش از اختراع سفال، ظرف هايي براي نگهداري موادي اعم از جامد و مايع بوده اند. در كنار زيستگاه هاي كهن، اين آثار را مي توان با ابعاد و اندازه هاي مختلف، متعدد می توان ديد. اگرچه، اكنون آثار صيقلي روي سنگ هاي گردي كه درون فنجان نما ها بر روي گياهان خشك و تازه چرخانده يا كوبيده مي شده؛ به سختي قابل دیدن هستند.
همانطور كه قبلاً اشاره شد؛ فنجان نماها، کهن ترین آثار بجا مانده از بشرند؛ كه عمري بس طولاني دارند. شايد بوجود آمدن آنها بر اثر تصادف بوده و با استفاده از گودي هاي طبيعي بر روي سطوح سنگ هاي صاف درون غارها یا کوه ها آغاز شده باشد و شواهد نشان مي‌دهد؛ كه هرچه از زندگي بشر بر روي كره ي زمين گذشته؛ تعداد و تنوع فنجان نماها نيز بيشتر شده است. جالب اين كه علاوه بر تنوع در اندازه، گوناگونی كاربري آنها نيز بیشترتر شده است. نگارنده طي مدت پژوهش میدانی حدود دو دهه، به 11 مورد از كاركردهاي گوناگون آنها برخورد و پي برده كه بدين قرار هستند: 1- جمع آوري و نگهداشت آب در غـارها پیش از اختراع سفال(پیش سفال ها) 2 - رخداد نگـــاري 3 – گاهشماري 4 - جهت نمايي 5 - صورت هاي فلكي 6 - كاركردهاي آييني (عصاره گيري گیاه هوم برای اجرای آیین هیومه) 7- آتشدان براي اجراي مراسم آييني و كد دهی هاي شبانه 8 - ساعت هاي آفتابي در ورودي غارها 9- آسياب كردن دانه غلات، حبوبات و ساقه خشك گياهان 10 - کوبیدن گوشت خام شکار و قابل استفاده کردن برای خوراک کودکان پیش از کشف آتش و... 11- عصاره پاشي گیاه هوم و... در نزدیک به نقطه پایانی ليزي های سنگی.
عوام به آنها جوغــن می گویند و نشان از آدرس گنج می دانند؛ که مبنای علمی و مستند ندارد.
با احترام - محمد ناصری فرد
1 - غاركرفتو در اطراف سقز ( كردستان) و غار رباط عليا در تيمره (خمين)
منبع :
1- کتاب ، سنگ نگاره هاي ايران زبان مشترك جهاني ، محمد ناصری فرد
2- کتاب ، سنگ نگاره هاي ايران نمادهای اندیشه نگار ، محمد ناصری فرد
3- کتاب ، موزه هاي سنگي هنرهاي صخره اي(سنگ نگاره هاي ايران) ، محمد ناصری فرد
