در دهه‌هاي اخير با توجه به رشد سريع شهرنشيني و افزايش جمعيت در شهرها، استفاده از وسايل نقليه عمومي و خودروهاي شخصي روز به روز در حال افزايش است. از پيامدهاي این توسعه مي‌توان به وابستگي بيشتر به خودرو، افزايش هزينه‌هاي حمل و نقل و مهمتر از همه به مخاطرات زيست محيطي و آلودگي هوا اشاره نمود.[1]
متاسفانه هر ساله، 3 میلیون نفر در جهان به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. 1/4 میلیارد نفر از سطوح مختلف آلودگی هوا که فراتر از سطوح توصیه شده توسط سازمان جهانی بهداشت هستند رنج می‌برند. اگرچه حمل و نقل تنها عامل این مشکل نیست، اما سهم آن در مشکلات آلودگی هوا مهم و حتی رو به افزایش است. مردمی که در 50 متری اتوبان‌ها و معابر شلوغ زندگی می‌کنند، احتمالاً بیشتر از کسانی دچار مشکلات بهداشتی می‌شوند که در فواصل دورتری حضور دارند. در برخی کشورها، میزان مرگ و میرهای سالانه در اثر کیفیت بد آب و هوا حتی بالاتر از تعداد افرادی است که در اثر سوانح رانندگی جان می‌سپارند.
در بخش حمل و نقل، اتومبیل‌های شخصی بالاترین نقش را در این گونه مشکلات کیفیت هوا دارند. بالا بودن میزان آلاینده‌های گازهای گلخانه‌ای، یک نگرانی مهم در سراسر جهان است. نیمی از کل آلاینده CO2 در شهرها برگرفته از حمل و نقل بوده و آلاینده‌های این بخش به ویژه در کشورهای در حال توسعه همچنان رو به افزایش هستند.
فن‌آوری‌های نوین می‌توانند تا حدی این وضعیت را بهبود بخشند اما اگراستفاده از اتومبیل با نرخ فعلی افزایش یابد، این وضعیت به طور مرتب رشدی سریع‌تر از بهبودها خواهد داشت. بهترین روش برای کاهش آلاینده‌های گازهای گلخانه‌ای محدود کردن مصرف رو به رشد خودروهای موتوری است. این امر را می‌توان از طریق تدوین سیاست‌های متوازن‌تر حمل و نقل و ارائه جایگزین‌های بهتر (دوچرخه‌سواری، حمل و نقل عمومی، پیاده‌روی) به جای استفاده از اتومبیل انجام داد. بهبود سایر روش‌ها برای کاهش استفاده از اتومبیل شخصی به ویژه در مرکز شهرها و مناطق مسکونی ضروری است.[2]
در همین راستا طی سال‌های اخیر بسیاری از کشورها اقداماتی را در جهت جایگزین نمودن شیوه‌های حمل و نقل پاک و مطالعاتی را نیز در زمینه مزایای آن خصوصا تاثیر بر بهبود کیفیت هوا انجام داده‌اند. به عنوان مثال میزان رشد استفاده از دوچرخه اشتراکی در چین بر اساس داده‌های دو شرکت فعال در این زمینه (اوفو و موبایک) بین سال‌های 2016 تا 2017 در نمودار شکل 1 قابل مشاهده می‌باشد. موبایک از آوریل 2016 فعالیت خود را شروع کرد و در طی 1 سال با تعداد 3 میلیون دوچرخه به 49 شهر چین وارد شد. استفاده از دوچرخه‌های موبایک مطابق نمودار از 18000 (کاربر- دفعه در روز) از نیمه دوم سال 2016، به 979000 (کاربر - دفعه در روز) در ابتدای سال 2017 رسیده است. [3]
تحلیل داده‌های بیش از 2 میلیون سفر این سیستم دوچرخه اشتراکی در شانگهای چین نشان داده است با رشد استفاده از دوچرخه‌های اشتراکی در این شهر، آلاینده‌های PM2.5و NOX به ترتیب 2/7 و 0/9 درصد در سال 2016 کاهش یافته و تاثیرات مثبتی چون بهبود کیفیت هوا، افزایش سطح فعالیت ورزشی، از صدها مراجعه به بیمارستان و ده‌ها هزار ناراحتی تنفسی (مانند حملات آسمی) جلوگیری کرده است. به علاوه تأثیر آن بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، معادل حذف 9000 وسیله نقلیه از خیابان‌های این شهر بوده و مزایای آن در مناطق توسعه یافته که تراکم جمعیت بیشتری دارند بیشتر می‌باشد.[4]
نتیجه یکی از سیاست‌های مهم انگلستان که به ارزیابی تأثیرات بهداشتی و اقتصادی ارتقاء دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی بیشتر پرداخت این بود که با کاهش ازدحام، آلاینده‌ها، تصادفات رانندگی و هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی، برای هر پنی سرمایه‌گذاری شده در ترغیب به استفاده از دوچرخه، شهر به 2/2 تا 3/6 پنی سود دست خواهد یافت. به همین دلیل است که مردم از نقش فعال‌تر بخش بهداشت در تدوین سیاست‌های حمل و نقل حمایت می‌کنند.[2]
ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا ترغیب افراد به دوچرخه‌سواری و قرار دادن آنها در معرض خطرات بهداشتی، کاری اخلاقی است یا خیر. اگرچه نتیجه‌گیری کاملی وجود ندارد اما تحقیقات بررسی قرار گرفتن دوچرخه‌سواران، رانندگان و کاربران حمل و نقل عمومی در معرض آلودگی هوا نشانگر آن است که رانندگان بیشتر از دوچرخه‌سواران در معرض آلودگی هوا قرار دارند. حتی بعد از مد نظر قرار دادن افزایش نرخ تنفس دوچرخه‌سواران، به نظر می‌رسید رانندگان اتومبیل بیشتر از دوچرخه‌سواران در معرض آلودگی هوا قرار دارند.[2]
خودرومحوری در شهرهای ایران نیز خصوصا در کلانشهرها موجب تهدید سلامت شهروندان، اتلاف انرژي‌هاي تجديدناپذير، بروز اثرات گلخانه‌اي، و ناراضي بودن شهرنشينان از ميزان بالاي آلودگي‌هاي صوتي و هوا و در نتيجه آن کاهش کارايي اقتصادي شده است.[1] برنامه‌ریزان حوزه شهر و سلامت، اصطلاحی تحت عنوان شهر سالم و برنامه‌ریزی سلامت را مطرح می‌نمایند که در آن با توجه به پارادایم غالب توسعه پایدار در حوزه مطالعات شهری و اجتماعی، به دنبال این هدف می‌باشند تا محیط زندگی را با سلامت فیزیکی و روحی شهر نشینان پیوند بزنند و تصمیمات خویش در خصوص برخی مسائل اساسی همچون سلامت شهری را تقویت نمایند.[5]
در راستای ارتقاء سلامت شهری توجه به این نکته که بسیاری از سفرهای کوتاه درون شهری زیر 5 کیلومتر هستند و این قابلیت را دارند که با شیوه سفرهای سبز مانند استفاده از دوچرخه، دوچرخه برقی، اسکوتر برقی، خودروی برقی و یا به صورت پیاده جایگزین شوند می‌تواند بسیار راهگشا باشد. لازمه این توسعه اقداماتی در راستای تغییر نگرش شهروندان و مسئولین شهری برای فاصله گرفتن از خودرومحوری است تا به تدریج ضمن آشنایی کاربران با مزایای این شیوه از سفر و ایجاد زیرساخت‌های مناسب شاهد توسعه روز افزون آن و بازگشت آسمان آبی به شهرهایمان باشیم.
سامانه حمل و نقل پاک اشتراکی رورو (شامل دوچرخه معمولی، دوچرخه برقی و اسکوتر برقی) نیز در همین راستا با هدف استفاده در سفرهای کوتاه، کاهش آلودگی هوا و ارتقاء سلامت و نشاط شهروندان کار خود را آغاز نموده و در حال فعالیت می‌باشد و معتقد است در صورتی که این روش‌های سبز حمل و نقل به منظور طی سفرهای کوتاه جایگزین حمل و نقل موتوری شود نقشی مثبت را در بهبود کیفیت هوا ایفا خواهد نمود.
منابع
1- بررسي زيست محيطي صنعت خودرو سازي و راه‌هاي کاهش آلودگي‌هاي آن، سید سجاد بیدوا، مرضیه حسن‌زاده، نشریه پژوهش و فناوری محیط زیست، بهار و تابستان 1397، دوره 3، شماره 4.
2- Cycling-Inclusive Policy Development:A Handbook, April 2009.
3- The rapid growth of bike sharing in China – good news for city mobility? Dr. Ninghua Song, Russell Pell, Francois-Joseph VanAudenhove. 2017.
http://www.adl.com/bikesharing.
4- TOWARDS SUSTAINABLE MOBILITY AND IMPROVED PUBLIC HEALTH: LESSONS FROM BIKE SHARING IN SHANGHAI, CHINA. Andrew Sudmant, Zhifu Mi, Lucy Oates, Xu Tian and Andy Gouldson.
5- بررسی و شناخت شهر سالم و سلامت شهری، مونا عبدالملکی، سید هادی حسینی و شفیعه قدرتی، اولین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، 1394.
