مقاله ای که در پی می آید حاصل پژوهشی مفصل از اینجانب است که تصمیم گرفتم بدون ارسال به هیچ نشریه ای و به منظور بهره مندی از سرعت و انعطاف بیشتر در نشر، به این وسیله منتشر کنم. امید است که مرضی رضای خداوند و مورد توجه مخاطبان عزیز واقع شده و باعث هم افزایی و گامی به جلو در اندیشه دینی باشد. این مقاله در چندین بخش تقدیم می گردد.
سنت گرائی از نگاه بیرونی و چونان یک مدرسه فکری، با رنه گنون[1] آغاز گشته و پیروانی اندک شمار و مخصوصا از بین نخبگان دارد[2] (نصر، 1396). اما از نگاه اهالی این اندیشه، یک جریان اصیل انسانی-الهی است که از آغاز تاریخ انسان و انسانیت، حضور داشته است. بنیان این حضور در اتصال شهودی آدمی به منبع هستی و دریافت نور هدایت برای سیر به منتهای غایت انسانی در ماوراء طبیعت است. این برترین دستآورد بشری، ریشه حکمتی است که حکمت جاویدان یا خالده نام دارد (نصر، 1380، 136). هر آنچه که در قالب دین یا مکتبی خاص در فرهنگ جامعه انسانی موجود است و ریشه آن وصول و شهود امر قدسی توسط برخی انسان ها بوده و در دل آن فرهنگ، این سیر معنوی اجمالا بازتولید می شود (ن.ک: همان، 147) از منظر سنت گرایان، یک سنت اصیل به حساب می آید. یعنی هم منشا و هم کارکرد این فرهنگ، تحقق شهود انسانی امر قدسی بوده و هست (همان، 140). مراتبی از سنت به این معنا همیشه در جامعه بشری تحقق داشته گو اینکه انسان به مانند ماهیِ شناور در اقیانوس ادراکات فطری، عموماً به این داشتههای انسانی خود توجه کافی نداشته، و شدت انس و پیدایی آنها، خود، حجابوار، آنها را به خفاء برده است. در دوره مدرن،با نفی یا تردید و در نتیجه به حاشیه رفتن این حقایق، بیش از پیش، امر شهود عالم قدس، مهجور گشته است و نیاز به جلب توجه، بدان شدت یافته است. (همان، 134). قوام یک سنت، به استمرار زمانی یک سنت ازلی نیست (همان،144) بلکه هر سنت، مستقلاً پیامی را در قالب وحی دریافت می کند. (همان). به عبارت دیگر، این چنین نیست که سنت، بدون اتصال دائمی نفوس انسانی متعلق به آن، به عالم قدس، صرفاً به مثابه یک پدیده انسانیِ ازلی و ابدی دوام یافته باشد بلکه یک اتصال مستمر انسانی به عالم قدس بوده است که جلوه های گوناگون یافته است. این تعدد ظاهری، مظاهر یک سنت اصیل یگانه است. (همان، 145) جهان مدرن و پست مدرن که امتداد طبیعی مدرنیته است، در تقابل با سنت اصیل قرار می گیرد چراکه فرهنگ مدرنیته امر قدسی را انکار یا مورد تردید قرار می دهد. نتیجه چنین رویکردی تولید حقیقتی مجازی است که باطنی جز پوچی و بیمعنایی نیست و فرجام آن تفرعنی بینظیر در تاریخ بشریت است. به طور طبیعی نتیجه چنین رویکردی از نگاه خرد مدرن، این خواهد بود که شالوده زندگی فردی و اجتماعی نباید بر اساس آنچه امر قدسی در نگاه سنتیِ آن، خوانده میشود، ریخته شود. (پارسانیا، 1389، 20و21و25)
انسان جدید اگر بارقه هایی از کشش به امر قدسی در وجود خود احساس کند و بنیادین بودن این ادراک در نظام زندگی انسانی را درک کند، در این دنیای جدید، دچار تحیر شده و به جستجوی مفرّی برای وصول به معنایی برای زندگی می پردازد. در جهان اسلام، نفوذ فرهنگ مدرنیته، تحیر انسان و خصوصاً جوانِ مسلمان را در قالب مواجهه با دوگانه سنت و مدرنیته به دنبال داشته است. (نصر،1389، 56) مسئله مهم این است که این انسان که در جستجوی معنایی برای زندگی خود است وقتی با سنت های اصیل مواجه میشود، چه فقدان هایی که در نظر او در این سنت ها احساس می شوند، او را از جذب شدن به سنتها باز می دارند. سنت های اصیل به تبع ذات خود به نفی ارکان مدرنیته می پردازند. معمولا این شبهه مطرح است که سنت اصیل چه جایگزین هایی برای آنچه نفی می کند ارئه می دهد.((See: Nejairan,2016 ,101 نفس این سوال به این معنا است که تمامی اعتقادات و مناسکی که سنت های اصیل دارند که مملوّ از امور ایجابی برای احیاء شهود امر قدسی هستند، از نظر انسان جدید، چندان پاسخگوی نیازها تلقی نمیشوند. البته ما طرح این سوال را از دو آبشخور ناشی میدانیم. گاهی این سؤال از سوی انسانی که به بُعد متعالی وجود خود پشت کرده صادر میشود که طبیعتا برای او این امورِ ایجابیِ موجود در سنت، معنایی ندارند. اما تمرکز ما همان طور که ابتدا گفته شد بر ذهنیت انسانی است که در جستجوی معنا در دنیای تجدد زده است. بزرگترین فقدانهایی که او به طور خودآگاه یا ناخودآگاه در فرهنگهای سنتی میبیند و مانع از جذب شدن او می شود، چیستتند؟ علیرغم تعدد زیاد این قبیل موضوعات، در این مقاله می خواهیم به یک مورد از ابعاد ایجابی سنت بپردازیم که برای چنین انسانی گیرا و جاذب است و کمتر مورد توجه واقع شده است. در این موضوع مهم، دیدگاه های دکتر سید حسین نصر که یک چهره شاخص در این مکتب فکری است، طرح و بررسی میشود و نظر نهایی صاحب این سطور نیز در خصوص آن به شکل خلاصه ذکر میشود. در تحقیق برای استخراج نظرات ایشان، به آثار متعددی از ایشان در قالب کتب، مقالات، مصاحبهها و کنفرانس ها مراجعه شده و پس از فیشبرداریِ مفصل با تحلیل مدالیل صریح و ضمنی و التزامی و تأکید بر محکمات دیدگاه های ایشان و حمل متشابهاتِ کلام بر محکمات تا جائیکه اطمینانبخش بوده، این دیدگاهها عرضه شدهاند و مدارک و اسناد مهم مربوطه نیز به دقت ذکر شده است. به طور خاص در این مقاله به این سؤال میپردازیم و از این منظر دیدگاه ایجابی سنت را واکاوی میکنیم: به نظر سنت گرایان چگونه می توان دنیای پویا و تحول خواه امروز را بر سنتهای دیرین انسانی، پایدار و ثابت نگاه داشت؟
اهمیت این بحث از اینجا روشن میشود که صرف نظر از اینکه سنت گرایی به عنوان یک جریان مهمِ رو به گسترش است، قرابت بسیار زیادی به اندیشه ناب اسلامی دارد. زبان سنت گرایی، در سطح جهان، زبانی به تدریج شناخته شده خواهد بود و نباید از این فرصت برای ترویج تفکر ناب اسلامی بیبهره بود. از سوی دیگر، اولین مواجهه انسان معاصر، با مسأله معنویت، معمولا سوالات مهمی را در بردارد که سؤال مذکور از آن موارد هست. واضح است که در چنین شرایطی، طرح این قبیل سوالات و پاسخ آنها از منظر اسلام و با ادبیات سنت گرایی، اهمیت ویژهای خواهد یافت. دکتر سید حسین نصر بارزترین چهره شناخته شده این تفکر است و ایرانی و شیعه بودن ایشان فرصت مضاعفی را فراهم میکند تا دیدگاههای ایشان در این خصوص تبیین و به محک نقد گذاشته شود. اهمیت این اندیشمند، صرف نظر از پیشینه تلمذ در محضر اساتید بزرگی چون علامه طباطبایی ره و ... که نیاز به ذکر ندارد، در سطح جهانی نیز قابل توجه است. ایشان در سال 1981 در گیفورد اسکاتلند در دانشگاه ادینبورگ که محل برگذاریِ یکی از مهمترین کنفرانسهای جهانی است برای مجموعهای از سخنرانیها دعوت شد. همچنین در سال 2001 در دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا برای ایشان بزرگداشت به عمل آمد. در عین حال ایشان عمیقاً بر فرهنگ و پارادایم حاکم بر جهان غرب شوریده است و یک اندیشمند پایبند به اسلام شیعی و شدیداً متأثر از حکمت متعالیه صدرائی است. پرداختن به افکار چنین شخصیتی جایگاه ویژهای در بین اندیشمندان مسلمان حائز است.
لازم به ذکر است که از منظر دکتر نصر اصیلترین و کاملترین مکتب اصیل سنتی، اسلام و به ویژه اسلام شیعی است خصوصا با تفسیر و تبیینی که عرفاء و فلاسفه بزرگ شیعه خصوصاً پس از ملاصدرا ارائه کردهاند. (حسینی، 1391، 90 و 91؛ نصر، 1384، 24 و25؛ همو،1390، 37 و 39 و همو ، 1386، 117 و همو، 1387ب، 152 و 153) ناگفته نماند که نارسائی ها و اشکالاتی نیز بر دیدگاه های ایشان درخصوص برخی رویکردهای سیاسی، پلورالیزم دینی، سیر و سلوک عرفانی و ... وجود دارند که برخی از آنها در این نوشتار مورد اشاره واقع میشوند...
ادامه دارد...
منابع (منابع مربوط به کل مجموعه است و در شماره های بعدی این نوشتار منتشر نمی گردد)
1- آتش زای، یحیی و ایمانی، بهروز، گزاره‌هایی بر «دو عید سنایی» در حدیقه الحقیقه،نشریه پژوهش های ادب عرفانی، شماره 30، 1395
2- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج1، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، تهران، 1372 ش
3- نصر، سیدحسین، ترجمه: انشاءالله رحمتی، معرفت و معنویت، انتشارات سهروردی، تهران، چاپ اول، 1380
4- ------------------------، اسلام سنتی در دنیای متجدد، انتشارات سهروردی، تهران، چاپ اول، 1386
5- ------------------------، اسلام و تنگناهای انسان متجدد، انتشارات سهروردی،تهران، چاپ سوم، 1389
6- ----------، ترجمه: سیدمحمدصادق خرازی، قلب اسلام، انتشارات نی، تهران، چاپ چهارم، 1390
7- ----------، گفتگو با دکتر سید حسین نصر در تاریخ 12/6/96 ، سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
8- ----------، سخنرانی ویدئو کنفرانسی با دانشگاه یزد در تاریخ 25/2/97
9- ----------، مصاحبه با دکتر سیدحسین نصر در شبکه FotrosMediaTVبا عنوان "تفسیر روز آمد قرآن"، بی تا
10- ----------، ایمان و تجدد (مجموعه مقالات)، ترجمه و تألیف: مرضیه سلیمانی، انتشارات علم، تهران، چاپ اول، 1389
11- ----------، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، انتشارات طرح نو، چاپ پنجم، تهران، 1384
12- ---------- آرمان ها و واقعیت های اسلام، ترجمه شهاب الدین عباسی، انتشارات سهروردی، چاپ دوم، تهران، 1387 الف
13- ----------، سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرامف انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم، تهران، 1388
14- ----------، صدرالمتالهین شیرازی و حکمت متعالیه، ترجمه حسین سوزنچی، انتشارات سهروردی، چاپ دوم، تهران، 1387 ب
15- امام خمینی ره، سید روح الله، شرح جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، تهران، چاپ نهم، 1385
16- پارسانیا، حمید، هستی و هبوط (انسان در اسلام)، دفتر نشر معارف، قم، چاپ چهارم، 1389
17- عبداللهی، محمدحسن، نقش و بررسی اندیشه وحدت متعالی ادیان از دیدگاه دکتر سیدحسین نصر،
پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید یدالله یزدان پناه، استاد مشاور: محمد لگنهاوسن، مؤسسه امام خمینی ره، 1386
18- حسینی، سیدحسن، نصر، سنت، تجدد، (مجموعه مقالات) به کوشش عبدالله محمدی، فصل دوم، انتشارات کانون اندیشه جوان، چاپ اول، قم، 1391
19- خسروپناه، عبدالحسین، نصر، سنت، تجدد، (مجموعه مقالات) به کوشش عبدالله محمدی، فصل اول، انتشارات کانون اندیشه جوان، چاپ اول، قم، 1391
20- جوادی آملی، تفسیر انسان به انسان، عبدالله، تحقیق و تنظیم: محمدحسین الهی زاده، ویرایش سعید بندعلی، چاپ اول، اتنشارات اسراء، قم، 1384
21- مهدوی، منصور، سنجش سنت، نشر اشراق حکمت، قم، چاپ اول، 1391
22- طباطبایی، سیدمحمد حسین، بررسی های اسلامی، انتشارات بوستان کتاب، چاپ دوم، قم، 1388
23- ---------------- ، شيعه در اسلام، موسسه بوستان كتاب (مركز چاپ و نشر دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، چاپ پنجم، 1388
24- ----------------، المیزان، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ دوم، 1391 ق
25- ----------------، نهایة الحکمة، انتشارات مؤسسه امام خمینی ره، چاپ دوم، قم، 1386
[1] Rene Guenon (1886-1951).
[2] البته شیوع این تفکر در سالهای اخیر بیشتر شده و برخی، تعداد نظریه پردازان آن را تا 50 نفر ذکر کرده اند.( عبداللهی، 1386، 6)
