آفرینش نخستین انسان و چگونگی بوجود آمدن اولین اجداد ما، از آن موضوعاتی است که هر فردی حداقل باری به آن اندیشیده و با تصور آنکه پاسخ قاطعی برای آن وجود ندارد، احتمالا به دنبال یافتن پاسخ آن نرفته ایم. در این میان تفاوت هایی که میان دیدگاه های گروه های مختلف و ادیان متفاوت وجود دارد، گاه برآمده از شیوه زندگانی آن مردم ناشی است و گاهی داستانی مَثَل گونه از آن بیان میشود. جهان بینی زردشتی از ابتدایی ترین عقاید یکتاپرستانه است و اسلام، دین آخرین پیامبر خداوند است. کدام دیدگاه متقاعدکننده تر است؟ آیا شباهتی وجود دارد؟
کیومرث یا گیه مرتن، به معنای زندگی میرا، نام نخستین انسان آفریده شده است.
در جهان بینی زردشتی، آفرینش عالم بدین گونه بیان میشود که خداوند در ابتدا همه چیز را بصورت مینوی آفریده و پس از آن به آفرینش مادی آفریده های خود میپردازد. به ترتیب آسمان، زمین، آب، گیاه، حیوان و پس از آن انسان یا کیومرث را در مدت هفتاد روز خلق کرد .
به عقیده ایران باستان، آفرینش کیومرث برای کمک به اهورامزدا در مبارزه با اهریمن و جانشینی خدا در زمین بیان شده است که با گذشت دوره های زمانی تکامل می یابد؛ به‌گونه‌ای‌که به روایت کریستن سن در بندهشن میخوانیم: «[کیومرث] برای یاری و کمک آفریدگار آفریده شد و بدین ترتیب اورمزد او را به شکل انسان آفرید»
درباره سرشت وجودی کیومرث اگر بخواهیم صحبت کنیم، در روایات مختلف به این موضوع برمیخوریم که انسان از گل آفریده شده است. همچنین گفته میشود در روایات پهلوی از اوستا، کیومرث را گلشاه نیز میخواندند.در شاهنامه فردوسی نیز باری به کیومرث اشاره شده که وی را از جنس خاک دانسته است:
«چو از خاک مر جانور بنده کرد نخستین کیومرث را زنده کرد»
از طرفی در اشارات کوچکی که در اوستا به ظواهر کیومرث شده است، مبنی برآن است که طول و عرض بدن وی به یک اندازه و به اندازه چهار نای بوده است؛ که اینگونه تصور می شود که وی موجودی گرد بوده و شباهتی به انسان کنونی ندارد. این مسئله ما را به این سمت و سو سوق میدهد که کیومرث در واقع مفهومی انتزاعی یا یک پیش نمونه یا prototype از انسان بوده است.
در ادامه داستان آفرینش انسان، شاهد کشته شدن کیومرث هستیم. بدین ترتیب پس از مردن وی، خونش در دل زمین فرو رفته و پس از چهل سال، ریواسی بر زمین می روید. این ریواس شامل 2 ساقه ی همسان و هم بالا و 15 برگ بوده که نشانگر سن این زوج در آن زمان بوده است.
سرانجام آن دو از گیاه پیکری به مردم پیکری گشته که "مشی و مشیانه" یا "مهلی و مهلیانه" نامیده میشوند. و پس از آن سخنان اورمزدی برآنها می آیدکه «شما تخمة آدمیان هستید؛ شما نیای جهان هستید؛ من شما را بهترین کامل‌اندیشی بخشیده‌ام. نیک بیندیشید، گفتار نیک بگویید و کردار نیک ورزید و دیوان را مستایید.»
شایان ذکر است که در دیدگاه مزدیسنی، شکل گیری انسان بر آن وجه است که جسم برای روح بوجود آمده و نه روح برای جسم و ماهیت انسان تنها خاک نبوده بلکه عضو اصلی و مهم وجود وی نور است. این گفته بر آن علت است که همانطور که پیش تر گفته شد، خلقت ابتدا بصورت مینوی و بوسیله اورمزد بوده ( که تمام نور و خوبی تلقی میشود) و پس از آن به شکل مادی در آمده است.
بطور کلی، بنظر میرسد که داستان و روایتی که از آفرینش آدم در قرآن مطرح شده، بصورت تمثیلی و مثل گونه است؛ البته این بدان معنی نیست که داستان دروغ است یا واقعیت ندارد، بلکه بنظر میرسد بگونه ای بیان شده است که برای عموم مردم قابل درک و فهم باشد. این گفته بر این سبب است که در عقاید دینی و یکتا پرستی، خداوند از صفات انسانی مبرا است و گفتگوی خداوند با فرشتگان ،آدم و شیطان و همچنین آفرینش به دست وی ( «خَلَقْت بِیدي» ) ، بنظر میرسد مثل گونه باشد.
بنابر روایات یهود، خداوند در پنج روز زمین و آسمان را آفرید و در روز ششم اراده کرد که در زمین، آدم را بیافریند. آنگاه جبرئیل را فرمان داد تا برود و از زمین قبضه ای گل بگیرد، تر و خشک ، از هر لونی، سیاه و سفید، سرخ و سبز و زرد تا تمام آدم را از گل بیافریند. ولیکن جبرئیل از انجام دستور بازماند. پس از او این امر به مکائیل و اسرافیل فرمان داد. زمانیکه آنها نیز از انجام فرمان درماندند، خداوند عزرائیل را امر کرد و او این کار را انجام داد.
آنگاه خداوند بر گل آدم، چهل روز باران اندوه بارانید و ساعتی باران شادی تا گل آدم به قدرت بپالاید. سپس از قسمت صاف تر و نیکو تر، آدم را آفرید و از باقی آن درخت خرما را. همانگونه که در مثنوی معنوی میخوانیم :
«خلقت آدم چرا چل صبح بود اندر آن گل اندک اندک می فزود »
پس از خلقت آدم، خداوند فرشتگان را امر کرد تا بر وی سجده کنند و همه فرشتگان سجده کردند مگر شیطان، که به سبب وجود خویش از آتش، خود را برتر از آدم میدانست. آنگاه بر لعنت خدا از بهشت رانده شد.
و خداوند از روح خود در وجو آدم دمید.
طبق روایتی از امام باقر(ع) در پاسخ به سوالی مبنی بر چگونگی آفرینش حوا می فرمایند: " رسول خدا(ص) فرمود: خداونـد متعال مشتي از گل را برداشـت و آن را مخلـوط نمـود و آن گـاه آدم را از آن گـل آفريـد و مقداري زياد آمد حوا را از آن زيادي خلق كرد "
همچنین مفسران قرآن میگویند که آفرینش حوا بصورت نو ظهور بوده و پس از آدم خلق شده ولیکن آدم و حوا هردو از یک جنس و یک خاک تشکیل شده اند.
ولیکن طبق روایتی دیگر که با تورات انطباق دارد، گفته میشود که حوا از دنده چپ آدم خلق شده و هدف آن آرامش آدم بوده است ؛ که بدین صورت گمان می رود خلقت یکی اصل و دیگری فرع بوده است.
البته هويت واقعي انسان در قرآن همان روح است و جسم تنهـا ابـزاري بـراي تكامـل بـه شمار ميرود.
پس از خلقت حوا، خداوند آدم و حوا را در بهشت فرمود که در بهشت بمانند و به درخت ممنوعه نزدیک نشوند تا به سختی و تشنگی و گرسنگی نیوفتند.
ولیکن ابلیس بوسیله ماری از رضوانان بهشت گذر کرده و پس از یافتن درخت ممنوعه، آدم را فریب داد.
بدین ترتیب آن دو از فرمان خدا سرپیچی کرده و به سبب عذاب الهی به زمین تبعید شدند و نسل بشر از آنها در زمین ادامه یافت.
با توجه به آیات قرآن ، هدف نهایی وجود انسان و آدم در واقع تقرب الهی است؛ به عبارتی به نظر میرسد زندگی انسانها در زمین در واقع در جهت کمالیست که توسط آن به جایگاه حقیقی خود که برتر از فرشتگان است برسد.
الف) با توجه به بررسی های کلی آفرینش نخستین در جهان بینی اسلامی و زردشتی، تفاوت چشمگیری که در ابتدا به نظر میرسد، شیوه ی خلقت زوج ابتدایی بشر میباشد.
با اندکی تامل در می یابیم که در دیدگاه مزدیسنی، زوج ابتدایی را از دو ساقه ی کاملا مشابه معرفی میکند که حتی مشخص نبوده کدام نر و کدام ماده است و در تبدیل به مردم پیکری، هیچ یک از لحاظ زمانی برتری نداشته اند.
لیکن در دیدگاه اسلامی شاهد آنیم که آدم در ابتدا و حوا پس از آن خلق شده است. اما بطور کلی در می یابیم که هر دو دیدگاه بر آنند که ماهیت اصلی و بخش مهمتر وجود انسان روح اوست و زن و مرد در آفرینش همانند خلق شده اند.
ب) در وهله دوم، با اندکی تامل به این موضوع جالب بر میخوریم که آفرینش انسان یا به عبارتی زندگی وی بدین صورت کنونی و آغاز بشریت، هرچند غیر مستقیم اما با وجود شیطان در ارتباط است.
در دیدگاه مزدیسنی، هدف اولیه آفرینش کیومرث به جهت کمک به خداوند در مبارزه با اهریمن معرفی میشود. و در دیدگاه قرآن، تبعید انسان به زمین و ادامه یافتن بشریت در واقع با فریب شیطان در ارتباط است. بدان‌گونه که در «الملل و نحل» آمده است: «اما خیر و شر، صلاح و فساد و پاکی و پلیدی از امتزاج «نور و ظلمت» حاصل شد، اگر این دو امتزاج نمی‌یافتند، عالم موجود نمی‌شد.»
لیک در دست دیگر، هدفی مشترک در دو دیدگاه برای آفرینش انسان نخستین وجود دارد و آن هم جانشینی انسان در زمین و تکامل وی در گذر زمان است.
ج) شباهت های جالبی که در دو جهان بینی وجود دارند، عبارتند از:
* خداوند در روز ششم به آفرینش انسان نخستین پرداخته.
* آفرینش آدم و بوجود آمدن ریواس مشی و مشیانه، هردو چهل روز به طول انجامیدند.
منابع:
بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان
آفرینش انسان در باورهای ایرانیان باستان
داستان آفرینش آدم(ع) در مثنوی معنوی
