حکیم عمر خیام نیشابوری را استاد ایجاز در شعر فارسی می دانند. کسی که در ایام زندگی اش شناخته شده نبود و صد سال پس از مرگش به اولین اشاره و نقل یک رباعی از او بر می خوریم. با این حال، او معروف ترین شاعر پارسی در غرب است. بی شک این شهرت مرهون ترجمه ادوراد فیتز جرالد از رباعیات اوست. ادوراد فیتز جرالد بین سال های 1809 و 1883 زندگی می کرد. زبان فارسی را به کمک دوستش ادوراد بایلز کاول، استاد زبان سانسکریت در دانشگاه کمبریج یاد گرفت. و با اشعار فارسی از قبیل غزلیات حافظ و سروده های مولوی آشنایی پیدا کرد و سلامان و ابسال جامی و پند نامهء عطار را به انگلیسی ترجمه کرد. علاقهء او به فارسی به قدری زیاد بود که هر جا کتابی دربارهء ادبیات فارسی می یافت آن را خریداری می کرد. در 1856، کاول رونوشت نسخهء خطی رباعیات خیام را به فیتز جرالد هدیه کرد و فیتز جرالد نیز دست به ترجمه آن زد. او از خلاقیت شخصی خود استفاده کرد و می توان گفت رباعیات را دوباره سرود. به این شکل که مضامین خیام را نگه داشته و از کلمات و تعابیری که برای خواننده انگلیسی زبان قابل درک است استفاده نمود. و در مواردی برای حفظ رنگ و بوی فارسی شعر، از اسامی فارسی که در اثر مطالعهء زیاد آثار فارسی با آنها آشنا بود استفاده کرد. از دیگر کارهای مهم او در این ترجمه این است که سعی کرده قافیه بندی اصلی رباعیات را حفظ کند. کاری که کمتر مترجمی قادر به انجام آن است.
فیتز جرالد کار ترجمه اش را در 1859 به پایان برد و اثرش را به پاس همهء راهنمایی ها و کمک های کاول به او تقدیم کرد. کاری که علی رغم انتظارش هیچ با استقبال کاول رو به رو نشد. کاول طی نامه ای ضمن تشکر و اذعان زیبایی ادبی اشعار خیام، عذرخواهی کرد و از فیتز جرالد خواست که در چاپ دوم، کتابش را به او تقدیم نکند. چرا که مکتب فکری خود را با اشعار عمر خیام یکی نمی دانست. به جز این در ابتدا ترجمهء او از رباعیات خیام مورد پذیرش جامعه عصر ویکتوریایی انگلستان هم قرار نگرفت. فیتز جرالد از روی نا امیدی حتی از ناشرش خواست که در روزنامه های کثیرالانتشار آن زمان برای کتابش تبلیغ کند. ولی تبلیغات اثر چندانی نداشت و او در 1860 با چندین کتاب فروش نرفته و نامهء دلسرد کنندهء کاول تنها مانده بود. تا اینکه حدود دو سال بعد، وایتلی استوکس این ترجمه را کشف و دوباره معرفی کرد و در محافل ادبی رواج و گسترش پیدا کرد. بعد از این استقبال و توجه، فیتز جرالد در چاپ های بعدی کتابش، بر تعداد رباعیات افزود و در سال 1868 به 110 رباعی افزایش داد. پس از انتشار چاپ دوم و سوم، نه تنها در انگلستان بلکه به تدریج در سراسر جهان غرب مورد استقبال قرار گرفت. در ادامه این «پذیرش ادبی» در ادبیات انگلیسی تا جایی پیش رفت که این ترجمه بومی شد و در زمره آثار اصیل انگلیسی قرار گرفت. عوامل مختلفی باعث این توفیق چشمگیر بودند که از آن جمله می توان به کیفیت ترجمه، ناشران، انجمن های ادبی و هنری، چاپ های غیر مجاز، چاپ های مصور، تفریظ های اهل قلم و کتابگزاری های ادبی اشاره کرد. اما شاید مهم تر و پیشتر از آن ها، باید به مفاهیم جهان شمول و زمان شمول رباعیات خیام اشاره نمود.
منابع:
رباعیات خیام، برگردان ادوارد فیتز جرالد، به کوشش روشنک بحرینی، تهران: نشر هرمس 1399
مصطفی حسینی، پذیرش رباعیات عمر خیام ترجمهء ادوراد فیتز جرالد در انگلستان، مطالعه زبان و ترجمه، شماره سوم، پاییز 1398، صص53-73
