جمع‌آوری داده‌ها در انجام پایان‌نامه یکی از مراحل زمان‌بر برای دانشجویان است و آن‌ها ابتدا باید به جمع‌آوری داده‌های پایان‌نامه و سپس تنظیم و پردازش اطلاعات بپردازند تا در نهایت با تجزیه و تحلیل آماری به نتیجه‌گیری مورد نظرشان برسند. بنابراین جمع‌آوری داده‌های پایان‌نامه به شکل منظم و درست در آنالیز و نتیجه نهایی دقیق نقش موثری دارد و سرعت انجام پایان‌نامه را افزایش می‌دهد. برای جمع‌آوری داده‌ها در انجام پایان‌نامه از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که ما در این مطلب به آن‌ها می‌پردازیم.
پیش از آغاز کار جمع‌آوری داده‌ها در انجام پایان‌نامه دانشجو باید هدف و مسیر خود را مشخص کند و بداند که در جست‌وجوی چه نوع داده‌هایی است؟ به چه منظور داده‌ها را ذخیره می‌کند؟ به چه ابزاری برای گردآوری داده‌ها نیاز دارد؟ چه زمانی داده‌ها جمع‌آوری می‌شود؟ چه‌قدر امکان هزینه کردن برای جمع‌آوری داده‌ها وجود دارد؟ چگونه داده‌ها را جمع‌آوری کند؟ و…
به طور کلی برای جمع‌آوری داده‌های پایان‌نامه از روش‌های مشاهده، مطالعه، مصاحبه و پرسشنامه استفاده می‌شود که در زیر به توضیح هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم.
در روش مشاهده پژوهشگر رفتار طبیعی موجودات، مشخصات اشیا یا پدیده‌ها و متغیرهای مورد نظرش را مطالعه می‌کند که گاه مشاهده به طور مشارکتی است و گاه غیرمشارکتی؛ مشاهده‌گر در حالت مشاهده مشارکتی در موضوع مورد مشاهده شرکت دارد، اما در مشاهده غیرمشارکتی موضوع را بدون هر گونه دخالتی گاه به صورت حضوری و گاه پنهانی مشاهده می‌کند.
گفتنی است مشاهده مقدماتی ممکن است در مراحل اولیه پژوهش نیز انجام شود و حتی منبع اصلی گردآوری داده‌ها باشد. در این روش جمع‌آوری داده‌های پایان‌نامه باید همه جوانب و جزئیاتی که به هدف ما مربوط است، با برنامه‌ریزی مشخص و تنظیم‌شده به‌دقت ثبت و ضبط شود، به طوری که اعتبار و صحت آن قابل سنجش و بررسی باشد.
به کمک این روش می‌توان در زمانی کوتاه داده‌های بسیاری جمع‌آوری کرد و از اعتبار علمی آن‌ها مطمئن بود، گرچه این روش برای جمع‌آوری نمونه‌های زیاد ممکن است زمان‌بر و پرهزینه شود، ضمن این‌که طبقه-بندی اطلاعات زیاد مشکل‌تر است. همچنین در روش مشاهده محدودیت‌هایی هم وجود دارد؛ برای مثال، امکان مشاهده جمعیت‌های گسترده و پراکنده با این روش میسر نیست. البته کیفیت و کمیت روش مشاهده به توانمندی مشاهده‌گر بستگی دارد و تمایلات وی و عوامل محیطی نیز بر آن تاثیرگذار است. این شیوه می-تواند به کشف اتفاقات در موقعیت‌های مختلف منجر شود و مشاهده‌گر اطلاعاتی فراتر از درک انتخابی افراد در موقعیت‌ها به دست آورد. در کل، روش مشاهده روش توصیفی مناسب و به‌نسبت واقع‌گراست که می‌تواند تا حدی رفتارها را به صورت عینی اندازه‌گیری کند.
در روش مطالعه دانشجو به خواندن مقالات، مجلات، کتاب‌ها و سایر اسناد و مدارک علمی می‌پردازد و اطلاعات مود نظرش را گردآوری می‌کند. برای دسترسی به این منابع نیز می‌توان به کتابخانه‌ها یا سایت‌های گوناگون علمی و معتبر مراجعه کرد.
از مزایای این روش جمع‌آوری داده‌ها در انجام پایان‌نامه ارزان بودن آن و صرفه‌جویی در زمان است. همچنین در روش مطالعه می‌توان روند موضوع مورد بررسی را در گذشته ارزیابی کرد که گاه بسیار مهم و کاربردی است. در پژوهش آرشیوی به‌راحتی می‌توان داده‌ها را تحلیل و داده‌های متنوعی را بررسی کرد. البته این احتمال نیز وجود دارد که در این روش به دلایل مختلفی مانند قدیمی بودن یا منسوخ شدن داده‌ها یا ملاحظات اخلاقی نتوان اطلاعات کاملی یافت و همه دیتاها در دسترس نباشند.
مصاحبه از دیگر روش‌های جمع‌آوری داده‌ها در انجام پایان‌نامه است که به دلیل برقراری ارتباط مستقیم با مصاحبه‌شوندگان بهتر می‌توان نگرش، علایق، ادراکات و عقاید افراد را ارزیابی کرد و موضوعات پیچیده را واکاوی، پاسخ‌ها را پیگیری و دلایل‌شان را بررسی کرد.
دیدن واکنش‌های افراد و حالات‌شان در این روش به مصاحبه‌گر کمک می‌کند تا هم از درک پرسش از طرف مصاحبه‌شونده مطمئن شود و هم به دلایل پاسخ‌ها بهتر پی ببرد. البته در مصاحبه باید شرایط مطلوب و جو دوستانه ایجاد کرد تا پاسخ‌های واقعی‌تری دریافت کرد، ضمن این‌که باید با علاقه و توجه کامل شنونده پاسخ-ها بود تا مصاحبه‌شونده نیز با دقت بیشتری پاسخگو باشد و از ابراز واکنش‌های نامناسبی (تعجب، سرزنش و…) که موجب تاثیر بر پاسخ‌ها یا ممانعت از توضیحات او شود، جلوگیری کرد. همچنین توجه به طرح پرسش‌ها به ترتیب و به صورت منظم و هدفمند و نیز استفاده از جمله‌بندی و واژه‌های مناسب و یکسان در همه مصاحبه‌ها برای گردآوری پاسخ‌های متناسب با منظور مصاحبه‌گر بسیار مهم است؛ گرچه توالی پرسش‌ها و هدایت مصاحبه بستگی به مصاحبه‌گر و هنر مدیریت او برای گردآوری داده‌ها و اطلاعات کاربردی دارد. در واقع، مصاحبه‌کننده می‌تواند با فن بیان مناسب، لحن کلام شیوا و احترام به موقعیت اجتماعی مصاحبه‌شونده اعتماد او را جلب و مصاحبه‌ای موفق انجام دهد.
البته یک نوع دیگر مصاحبه هم وجود دارد که مصاحبه غیرحضوری است و برخی مزایای مصاحبه حضوری را ندارد، اما در هر حال چون به سوالات از قبل فکر شده است، اگر نحوه بیان پرسشگر درست باشد، نتایج خوبی حاصل خواهد شد.
روش مصاحبه برای جمع‌آوری داده‌ها در انجام پایان‌نامه کمی زمان‌بر است و ممکن است گاهی پرهزینه باشد، اما در مقایسه با روش مشاهده درصد بیشتری از پاسخ‌ها به دست می‌آید. یادآوری می‌شود که پیش از آغاز مصاحبه لازم است مصاحبه‌گر بر هدف و روش مصاحبه کاملا مسلط باشد و بهتر است برای مصاحبه‌شونده نیز توضیحات کافی ارائه دهد.
رایج‌ترین روش جمع‌آوری داده‌های پایان‌نامه و یکی از ابزار تحقیقی دانشجویان روش پرسشنامه است؛ مجموعه‌ای از پرسش‌های هدفمند که پاسخ‌های آن مورد نیاز محقق است، بنابراین در طراحی پرسش‌ها باید برخی نکات را در نظر گرفت؛ مثلا:
-پس از طراحی و تنظیم پرسشنامه بررسی مقدماتی شود تا اشکالات احتمالی اصلاح شود؛ یعنی در موارد ابتدایی از افراد درباره شفافیت یا ابهام سوالات نظرسنجی شود تا اشکالات رفع شود و همچنین پرسشنامه‌های اولیه بررسی شوند تا اگر پرسشی بدون پاسخ مانده بود، تغییر کند.
پرسشنامه‌ها به سه شکل حضوری، پستی و الکترونیکی ارائه می‌شوند.
انواع پرسشنامه در انجام پایان نامه ارشد و دکتری
گفتنی است گرچه روش پرسشنامه برای تجزیه و تحلیل داده‌ها ساده است و برای انجام مطالعات بزرگ مناسب‌تر است، معایبی نیز دارد؛ مثلا ممکن است برخی افراد متوجه سوالی نشوند، یا پرسشنامه ناقص پر شود و به همه پرسش‌ها پاسخ داده نشود و درصد پاسخ‌ها پایین باشد.
اهمیت تجریه و تحلیل آماری در پایان نامه
نکته مهم دیگر این‌که روش پرسشنامه روشی ساده و ارزان است و به همین دلیل بسیار رایج است.
برای آشنایی با روش‌های صرفه‌جویی در هزینه‌های انجام پایان‌نامه می‌توانید مطلب چگونه هزینه نوشتن پروپوزال را کم کنیم؟ را مطالعه کنید.
