✍️ سهم ایران از تولید علم, پارادکس کمیت و کیفیت

✍️ مجید بابایی: توسعه علمی از حوزه هایی است که طی چند دهه اخیر بشدت مورد توجه کشورها بوده و رقابتی جدی در این عرصه شکل گرفته است. دولت ها تلاش ویژه ای دارند تا سهم تحقیق و توسعه را از تولید ناخالص داخلی به نحو معنی داری افزایش دهند. البته اینکه آیا رابطه کاملا معنی داری بین حجم سرمایه گذاری صورت گرفته در امر تحقیق و توسعه با رشد و توسعه اقتصادی وجود دارد یا نه همچنان مورد بحث است و در این خصوص دیدگاه های مختلفی متناسب با بستر اقتصادهای مورد مطالعه در جریان است. اما آنچه که قابل انکار نیست موفقیت اقتصادهای مبتنی بر دانش و دانایی است. گواه این مدعا هم اینکه 82 درصد تولیدات علمی دنیا (مبتنی بر مقالات منتشره در مجلات علمی) در اختیار 20 کشوری است که به تنهایی 80 درصد از GDP دنیا را تولید می کنند.

✅ جدا از اینکه آیا انتشار مقالات در مجلات و نشریات علمی را می توان به حساب توسعه علمی گذاشت یا نه که خود حدیث مفصلی دارد, اما در هر حال این شاخصی است که بویژه طی دو دهه اخیر ملاک رشد علمی کشورها بوده است. این موضوع از این جهت اهمیت دارد که عدم توجه به آن ما را از این رقابت علمی باز می دارد و توجه صرف به آن نیز می تواند منجر به انحراف از برخی واقعیات علمی در کشور باشد.

✅ نظر به اینکه ثبت مقالات و خروجی های علمی کشورها از سال 96 میلادی در قالبی منسجم صورت می گیرد لذا امروز نسبتا می توان روند تغییرات در رشد و توسعه جریان های علمی کشورها را دنبال نمود.

? رتبه علمی: بر همین اساس ایران طی دو دهه اخیر یکی از کشورهای با رشد نسبتا بالا در این حوزه بوده است به نحوی که از رتبه 52 در سال 1996 به رتبه 16 در سال 2018 ارتقاء یافته است. این در حالی است که طی دهه اخیر و بویژه از سال 2012 به بعد روند رشد مذکور در حال کاهش بوده و در برخی از سال های اخیر ایران در این عرصه رشد منفی را نیز تجربه کرده است.

? سهم تحقیق و توسعه از GDP: در بین 20 کشور برتر دنیا از منظر تولید دستاوردهای علمی, ایران دارای کمترین سهم بودجه های تحقیق و توسعه از GDP کشور است. بر اساس آمارهای منتشره این میزان حدود 0.3 درصد از GDP کشور است و این درحالیست که درصد مذبور برای کره جنوبی 4.5 , ترکیه 1 درصد , هند 0.6 درصد , برزیل 1.3 درصد و چین 2.2 درصد است.

? سهم ایران از تولید علم: سهم تولید علم کشور از 0.08 درصد در سال 1996 به 1.5 درصد در سال 2018 ارتقاء یافته است (بالغ بر 19 برابر رشد). این در حالیست که امریکا و چین در سال 2018 به ترتیب 22 و 11 درصد از کل تولیدات علمی جهان را در اختیار داشته اند که البته چین در برخی از رشته ها در سال های اخیر جای امریکا در رتبه یک تولیدات علمی جهان را گرفته است. همچنین این میزان برای کره جنوبی 2 درصد, برزیل 1.7 درصد و ترکیه 1.1 درصد بوده است.

? سطح ارجاعات علمی: میزان ارجاعات علمی به اسناد و دستاوردهای علمی منتشر شده از مهمترین شاخص های ارزیابی و اندازه گیری کیفی دستاوردهای علمی می باشد. ایران علی رغم اینکه رتبه ارزشمند 16 را از نظر تعداد مستندات علمی منتشر شده در سال 2018 کسب نموده است اما از نظر متوسط ارجاعات داده شده به مستندات طی سالهای 1996 تا 2018 با متوسط 7 ارجاع بازای هر مستند منتشر شده جایگاه چندان قابل دفاعی ندارد. این در حالی است که کشورهایی نظیر سنگاپور با رتبه 32 متوسط تعداد ارجاعاتش 19 است و استونی با رتبه 64 دارای متوسط ارجاعات 18 بازای هر مستند منتشر شده اش می باشد. از منظر شاخص H-index (از این شاخص می‌توان برای سنجش بهره‌وری و تأثیر یک مجله علمی و نیز گروهی از دانشمندان نظیر دانشمندان یک گروه، دانشگاه یا کشور استفاده کرد) ایران علی رغم کسب رتبه 16 بیشترین تعداد مستندات علمی, رتبه ای بهتر از 41 را در شاخص H-index ندارد و از این حیث با کشور ایسلند که رتبه 78 مجموع تولیدات علمی بین سال های 1996 تا 2018 را داشته است برابری می کند. شاید مهمترین نگرانی هم همین موضوع باشد که بدلیل تمرکز نظام آموزش عالی بر کمیت توسعه علمی و عدم توجه جدی به ارتقاء کیفی آن در نتیجه دستاوردهای علمی که به نام ایران در مجلات علمی منتشر می گردد کمتر مورد توجه محققین دیگر کشورها قرار می گیرد و ارجاعات کمتری به آنها داده می شود.

? روند جریان های علمی (Scientific Mainstreams): در بین حوزه های دانشی 27 گانه, بخش پزشکی, علوم پایه و مهندسی بیشترین سهم از تولیدات علمی ایران را داشته اند. حوزه های Medicine, Engineering, Chemistry, physics, computer and Energy بیشترین تولیدات علمی را بین سالهای 1996 تا 2018 در کشور به خود اختصاص داده اند و البته دارای سطح بالاتری از H-index و Citations per document نیز هستند. در مقابل رشته های حوزه علوم اجتماعی, مدیریت و بازرگانی و اقتصاد سهم به مراتب کمتری از مجموع تولیدات علمی کشور را داشته اند و از منظر کیفی هم سطح تولیدات علمی این حوزه ها قابل رقابت با علوم پزشکی و مهندسی نمی باشند.

✅ در مجموع علی رغم اینکه از منظر شاخص تولیدات علمی, ایران جایگاه قابل احترامی در بین کشورهای دنیا دارد اما همچنان این سوال مطرح است که چرا ارتباط معنی داری بین رشد علمی و رشد و توسعه اقتصادی کشور نمی توان یافت. به عبارتی همچنان نتایج و دستاوردهای علمی کشور نقش پر رنگی در مسیر توسعه اقتصادی-اجتماعی کشور نداشته اند و سایر شاخص های توسعه نتوانسته اند بهره قابل قبولی از دستاوردهای علمی ببرند. به نظر در ساختار و مدل حاکم بر اقتصاد توسعه کشور, به جز برخی حوزه های معدود, ارتباطات معنی داری با سایر حوزه های دانشی و تحقیقات علمی برآمده از آن به چشم نمی خورد. به همین جهت است که با وجود کسب رتبه 16 در تولیدات علمی, اما در شاخص هایی نظیر رقابت پذیری و نوآوری کشور از رتبه های متناسبی برخوردار نیست.

? برای مطالعه سایر یادداشت های من در تلگرام اینجا کلیک کنید.

? اگر علاقمند به مطالعه و تولید محتوا در خصوص چالش های بخش حمل و نقل هستید به فروم بین المللی حمل و نقل عمومی (PUBLIC TRANSIT) با بیش از 43 هزار عضو متخصص حمل و نقل از سراسر دنیا بپیوندید.