این نوشتار، ترجمه مقالهای است با عنوان A Global Agenda for Household Water Security: Measurement, Monitoring, and Management
دانش در زمینه آب در دهههای اخیر پیشرفت قابل توجهی داشته است. مهندسان، فناوریهای پیشگامانهای را برای پایش، تصفیه و آزمایش آب به کار گرفتهاند. دانشمندان زمینشناسی نیز درک ما را از نحوه تعامل آبهای سطحی و زیرزمینی از نظر اکولوژیکی بهبود بخشیدهاند و امروزه میدانیم که تغییر کیفیت و کمیت آب در یک مکان در اکثر مواقع بر افرادی که در مکانهای دیگر از آب استفاده میکنند تاثیر میگذارد. اقتصاددانان و سیاستگذاران نیز، مکانیزمهای نوینی را برای محافظت و مدیریت آب توسعه دادهاند. محققان حوزه آب اکنون به این بینش رسیدهاند که برای دستیابی به هدف توسعه پایدار 6 (SDG 6) [1] و مدیریت پایدار و عادلانه آب، میبایست رویکردهای چندرشتهای و در عین حال یکپارچهای را به پویاییهای آبی-اجتماعی شامل رویکردهای مهندسی، اقتصادی و اجتماعی در دستور کار قرار دهد. چنین دستاوردهایی نشان از راه دور و درازی دارد که برای رسیدن به این نقطه پیمودهایم. با این حال، علیرغم پیشرفتهای چشمگیر در این زمینه، ممکن است رشد چالشهای آب سریعتر از ظرفیت جمعی ما برای ارائه راه حل باشد.
درحالیکه ما برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار SDG 6 (آب و فاضلاب برای همه) گامهای بلندی برداشتهایم، بروز عوامل جدید تنشزا این پیشرفت را در معرض تهدید قرار داده است. تغییرات اقلیمی در سطح جهان، توزیع مکانی و زمانی منابع آب را تغییر داده و این جابهجاییها ممکن است موجب ناکارآمدی زیرساختهای قدیمی و نیاز به زیرساختهای جدیدی را به وجود آورد. آتشسوزیها، طوفانها، سیلها و سایر خطرات محیط زیستی میتوانند زیرساختهای آبی موجود را تهدید کنند. به عنوان مثال مهاجرت اجباری در پی آتش سوزیهای جنگلی در کالیفرنیا به دلیل از دست دادن مسکن، ذوبشدن لولههای شبکه آبرسانی، و آلودگی زیرساختهای آب محلی با بَنزن و سایر ترکیبات آلی از جمله موارد فوق هستند. خشکسالی، کاهش منابع زیرزمینی، و کمبود آب ممکن است مردم را به منابع آب قابل حمل به جای زیرساختهای آبی ثابت (مبتنی بر شبکه یکپارچه) وابسته سازد. سرمایهگذاریهای طولانیمدت برآورده نشده در زیرساختها و تعمیرات ناتمام به این معنی است که ممکن است دسترسی برخی از جوامع به آب کافی هرگز محقق نگردد و این در حالی اتفاق میافتد که انعطافپذیری زیرساختهای موجود در حال کاهش است.
مشکل مطرح شده فقط به کشورهای در حال توسعه (جنوب جهانی) اختصاص ندارد بلکه تحقیقات اخیر نشان دادهاند که ناامنی آبی یک پدیده جهانی است و در کشورهای توسعه یافته (شمال جهانی) به طور جدی نادیده گرفته شده است. این امر نیازمند شناسایی و رصدنمودن دقیق افراد و مکانهای درگیر ناامنی آبی، رویکردهای جدید برای نظارت بر اثربخشی مداخلات آب و مدیریت موثرتر زیرساختهای پیچیده، سیار و چندگانه آبی برای دستیابی به امنیت آب است. بنابراین در این مقاله قصد داریم تا به شرح و بسط رویکرد ناامنی آب خانگی[2](HWISE) در گذر فرآیند سه گانه اندازهگیری، پایش و مدیریت، بپردازیم. امنیت آب به معنای تامین نیازهای انسانی و محیطی برای آب است. ما در این رویکرد، بر نیازهای فردی و خانگی برای آب سالم، کافی و مقرون به صرفه (قابل پرداخت) برای حمایت از یک زندگی سالم و شاداب تمرکز میکنیم. ما در رویکرد خود به دنبال تحقق سه هدف اصلی هستیم. اول، راههایی برای بهبود اندازهگیری ناامنی آبی (مشخص کردن مشکلات در سطح خانوار و فردی) با روشهایی که منجر به دقت بیشتری در سیاستگذاری میشود را عرضه میکنیم. دوم، روشهایی را مورد بحث قرار میدهیم که قادر است نظارت را از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات جدید (ICT) بهبود بخشیده و نقاط مورد نیاز برای تعمیرات و سرمایهگذاری زیرساختها را شناسایی کند. سوم، بر نیاز به رویکردهای جدید برای مدیریت زیرساختهای پیچیده آب به روشهای فراگیرتر و دموکراتیکتر تاکید میورزیم.
یکی از چالشهای اصلی برای پیشبرد مطالعه HWISE، سنجش معتبر، قابل اعتماد و معنادار از وضعیت امنیت آب خانگی است. بدون شناسایی افرادی که در شرایط ناامنی آبی به سر میبرند، تعیین دقیق مکانهایی که نیاز به تغییرات دارند بسیار دشوار است. تا به امروز، برای تعیین اینکه آیا خانوارها و افرادی هستند که در شرایط ناامنی آبی به سر میبرند هیچ اجماعی از نظر روششناختی وجود ندارد، و در حال حاضر چندین رویکرد برای جلب توجه در رقابت هستند. بنابراین در تحقیق حاضر، چندین رویکرد جدید امیدوارکننده را برای اندازهگیری ناامنی آبی مورد بررسی قرار میدهیم.
دانشمندان علوم اجتماعی طیف وسیعی از روشها را برای اندازهگیری پدیدههای چند بعدی مانند ناامنی آبی به کار میبرند. در یکی از رویکردهای رایج، معمولا از نتایج جمعآوریشده یک نظرسنجی خانگی که شامل مواردی است که از طریق فرآیندهای اعتبارسنجی دقیق ایجاد شده است یک مقیاس عددی ساخته میشود. از زمان توسعه اولین مقیاس HWISE، بسیاری از محققان بر روی ایجاد مقیاسهایی متناسب با طیف وسیعی از شرایط، زبانها و نگرانیهای جهانی کار کردهاند. مقیاس HWISE با تکیه بر تلاشهای جهانی اخیر، مقیاسی است که از نظر فرهنگی برای ارزیابی HWISE در کشورهای با درآمد کم و متوسط ساخته شده است. این مقیاس توسعهیافته حاصل از دادههای 23 کشور، قادر است کفایت آب، قابلیت اطمینان و دسترسی را به روشهای معتبر و قابل اعتماد در مناطق با درآمد کم و متوسط با استفاده از 12 سنجه، اندازهگیری نماید. هر سنجه در پیمایش از مسئولان مدیریت آب خانگی میخواهد تا گزارش دهند که هر یک از 12 مشکل مرتبط با ناامنی آبی را در چهار هفته گذشته چند بار تجربه کردهاند. پروژههای بعدی از مقیاس کوچکتری (چهار مورد + دو مورد پایش) استفاده نمودهاند. اکتاویانتی و استادون (2021) بیان میدارند که مقیاسهای ناامنی آبی معمولا یا «مبتنی بر منابع» هستد یا «مبتنی بر تجربه» که اولی به انواع مدلسازیهای گسسته تمایل دارد اما متغیرهای مختلف اجتماعی، فرهنگی و سایر انواع را با ابهام روبهرو میسازد. در چنین شرایطی استفاده از شاخصهای جداگانه برای اندازهگیری ابعاد فرعی ناامنی آبی میتواند به عنوان یک رویکرد مصالحهآمیز مطرح گردد. این شاخصها تعیین میکنند که چگونه حوزههای مختلف تجارب ناامنی آبی بر تجربیات کلی ناامنی آبی تاثیر میگذارند و چگونه هر حوزه، خانوادهها را از آستانه سختی عبور میدهد. در این راستا روشهای جدیدی برای پایش توزیع نابرابر آن بر اساس سن، جنسیت و عوامل دیگر در حال توسعه است. به طور مثال، یادداشتهای روزانه مصرف آب[3]، یک روش سنتی برای پایش مصرف فردی و خانگی آب است که البته در سالهای اخیر بهروز شده و بهبود یافته است. این یادداشتها برای مناطق فاقد کنتور و مناطقی که از چندین منبع آب استفاده میکنند و به یک شبکه آب مرکزی متصل نیستند منبع اطلاعاتی بسیار مهمی تلقی میشود که در مقایسه با معیارهای مصرف آب میتوان برای شناسایی خانوارهای درگیر ناامنی آبی با دقت بالا از آن استفاده نمود.
با استفاده از روشهای مذکور، تحقیقات اخیر اثرات نامطلوب و متنوع HWISE را بر سلامت فردی، فراتر از تاثیرات طولانی مدت بیماریهای مرتبط با فاضلاب مشخص کرده است. این اثرات شامل سوء تغذیه، بیماریهای روانی، افزایش خطر ابتلا به فشار خون بالا، زمین خوردن و سایر آسیبهای فیزیکی، اسهال و خشونت خانگی است. مجموعهای رو به رشد از روشهای HWISE ما را در شناسایی برخی از جدیترین انتقادات SDGs (اهداف توسعه پایدار) و اهداف توسعه هزاره یاری میرساند به خصوص به آنهایی که از آمارهای بیهودهای استفاده میکنند که قادر نیست تا افرادی که از آب سالم و کافی برخوردار نیستند را شناسایی کند. این روشهای جدید ما را قادر میسازند تا تشخیص دهیم کدام خانوارها و کدام افراد از ناامنی آبی رنج میبرند. با هماهنگ نمودن این روشها با تحلیلها و زیرساخت دادههای جغرافیایی، میتوانیم با دادههای دقیق و سیستماتیکِ جمعآوری شده به درک جامعتری از الگوهای مقیاس بزرگتر ناامنی آبی برسیم.
پیشرفتهای اخیر در اندازهگیری HWISE فرصت مناسبی برای ادغام فناوری اطلاعات و ارتباطات با استفاده از پلتفرمهای سیار در حوزه سلامت و پلتفرمهای جغرافیایی-مکانی فراهم آورده است. رویکردهای جغرافیایی مانند روشهای حاوی سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS)، سنجش از دور (RS) و سیستمهای ماهوارهای ناوبری جهانی [4] (GNSS) مدتهاست که برای نقشهبرداری و مدلسازی تقاضای آب مسکونی در سراسر جهان مورد استفاده قرار میگیرند. این فناوریها تحقیقات در مورد کیفیت آب در برزیل را تسهیل نمودهاند، پشتیبانی تصمیمگیری برای استفاده از آب مسکونی در تگزاس و استرالیا را بهبود بخشیدهاند، موانع برداشت آب در اوگاندا را شناسایی کردهاند و به تفاوت در تمایل به پرداخت آببها در نیوزیلند پرداختهاند. هدف اکثر برنامههای کاربردی جمعآوری و تجزیه و تحلیل دادههای آب از مناطق دور افتاده به منظور بهبود تخصیص زیرساختها و نظارت، ارزیابی و برنامهریزی پروژههای درازمدت است. برنامههای کاربردی تلفن همراه مانند Akvo FLOW برای نظارت بر خدمات بهداشت آب و فاضلاب (WASH) در نپال، هند و در سراسر آفریقا مورد استفاده قرار گرفته است. برنامههای کاربردی علوم شهروندی مانند miniSASS ثابت کردهاند که برای جمعآوری دادهها در مورد کیفیت آبهای سطحی محلی و آموزش مردم محلی در مورد اهمیت حفاظت از منابع آب مفید بودهاند. جامعه علمی در حال یادگیری از نتایج ترکیبی برنامههای کاربردی mHealth است، به ویژه با برنامههای جدید بهداشت آب و فاضلاب (WASH) تحت تلفن همراه با قابلیت پیامرسانی که نتایج امیدوارکنندهای را نشان میدهد. فناوری تلفن همراه، همانطور که در کادر (1) آورده شده است، فرصتی را فراهم میکند تا بررسی ناامنی آب خانگی با روش مقطعی را با روش نظارت بههنگام (بلادرنگ) و آیندهنگر جایگزین نمود.
فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش روزافزونی در مقابله با ناامنی آبی ایفا میکند که از این میان برخی از فناوریها روشهای کار و تفکر موجود را ارتقا میبخشند، در حالی که برخی دیگر این امکان را به ما میدهند تا در نحوه رسیدگی به ناامنی آبی تجدید نظر کنیم. دادههای تلفن همراه و اینترنت اشیا (IOT) [5] امکان جمعآوری اطلاعات از راه دور را فراهم آورده است که با دادههایی که اغلب با سرعت بالا و هزینه پایین تولید شدهاند میتوان در کنار ارزیابی و نظارت، در برنامهریزی و عملیات نیز از آن بهره برد. به عنوان مثال، استفاده از حسگرها در کنیا و اتیوپی تاخیر در تعمیر و نگهداری پمپهای دستی و نظارت بر گمانههای[6] بزرگتر را برای آمادگی در برابر خشکسالی کاهش داد. علاوه بر موارد گفته شده، چنین پلتفرمهایی میتوانند دادههای آب را با شکستن انحصار طولانیمدت کارشناسان بر دادهها و حتی ابهامزدایی از فرآیندهای ساخت شاخصها و جمعآوری دادهها، مانند پروژه miniSASS در آفریقای جنوبی، دموکراتیک کنند. در حالیکه این فناوریها ممکن است دگرگونکننده به نظر برسند اما این نکته را نیز باید در نظر داشت که اینترنت اشیا و هوش مصنوعی به خودی خود موجب کاهش HWISE نمیشوند به طور مثال مجموعهای از دادهها یا یک مدل پیشبینیکننده، پمپ را تعمیر نمیکنند، انطباق با استانداردهای محیط زیستی را اعمال نمیکنند و در مورد تعرفههای عادلانه یا شرایط زنان و کودکان به رایزنی نمیپردازند. این ابزارها برای حمایت از مدیریت و حکمرانی قدرتمند و عادلانه طراحی شدهاند نه برای جایگزینی آنها. تحقیقات فعلی عمدتا بر مزایای عملیاتی این فناوریها متمرکز است و بررسی کمی در مورد پیامدهای ناخواسته و اثرات منفی بالقوه وجود دارد. فناوری نه منحصرا ابزار خوبی است و نه لزوما همیشه به آنچه کاربران آن در نظر دارند منتج میشود. دستآوردهای مبتنی بر دادههای حاصل از فناوری تنها زمانی باعث کاهش اَشکال برجسته ناامنی آبی میشود که:
در کادر (2) نمونهای در توضیح این مورد آورده شده است.
ادغام رویکردهای ICT با استفاده از دادههای GIS و RS در مقیاس منطقهای - با تلفیق دادههای فردی و خانگی - میتواند فهم ما را از نحوه اثرگذاری سیاستهای جمعیتی و محیط زیستی بر امنیت سرعت بخشد. برای مثال، میتوانیم بیاموزیم که چگونه سیاست مهاجرت یا استفاده از منابع طبیعی، موجب شکلگیری ناامنی آبها میشود. به منظور تحقق هدف مذکور، این فناوری میتواند ما را در شناسایی و در برخی موارد بازطراحی رویکردهای حاکمیت محلی و مداخلات مربوط به بهداشت آب و فاضلاب (WASH) برای دستیابی به امنیت جهانی آب یاری رساند.
استفاده از فناوری اطلاعات در بخش آب میبایست با اصلاحات نهادی متشکل از زیربنای تحقیقات دقیق از دیدگاههای مختلف همراه گردد تا اطمینان حاصل شود که فناوریهای نوین موجب تقویت نابرابریهای موجود نمیگردد. فناوریهای جدید میتوانند حجم زیادی از دادههای کمّی از جنس زمان و مکان تولید کنند و پتانسیل جذاب آنها میتواند محدودیتها و پیامدهای حریم خصوصی را پنهان نماید. توجه به این نکته که چه کسی و با چه هدفی به دادهها دسترسی پیدا میکند و چگونه این دادهها قرار است از هدف نهایی یعنی امنیت آب خانگی حمایت کنند، برای موفقیت این پروژهها حیاتی است. به عنوان مثال، کارایی پمپهای دستی هوشمند به ایجاد مشارکتهای جدید بین سازمانهای دولتی، ارائه دهندگان خدمات، موسسات محلی آب و خانوارها بستگی دارد. بنابراین، دادههای بهبود یافته در مورد HWISE باید با اقداماتی در جهت تغییر تصمیمگیری در مورد مدیریت و تامین آب همراه باشد.
شکل شماره (1) نشان میدهد که چگونه سه هدف کلیدی - اندازهگیری، پایش و مدیریت - میتوانند یکپارچه شوند. همانطور که در شکل مشاهده میشود، اندازهگیری برای شناسایی مکانهایی که درگیر ناامنی آبی هستند ضروری است. پایش لازم است تا پویاییهای پیچیده و مداخلات مورد نیاز شناسایی شوند. مدیریت نیز تضمین میدهد که نهادها، سیاستها، جوامع و روابط، نظارت لازم بر تصمیمگیریهای عدالتمحور و برابریجویانه در تامین امنیت آب را داشته باشند.
باوجود بسیاری از پیشرفتهای امیدوارکننده، ما در این فرض که دادههای جدید یا فناوریهای محلی بازسازیشده مسیری را برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار پیش روی ما قرار میدهد، همچنان جانب احتیاط را در نظر میگیریم. رسیدگی به ناامنی آبی نیازمند تغییرات مهمتری در نحوه رسیدگی به چالشهای مدیریت آب است. مرحله ضروری بعدی، آزمایش با شیوههای جدید شهروندی آب است و بر این فرض بنا شده است که زیرساختهای چندگانه در خانوادههای درگیر ناامنی آبی، هنجار هستند، نه استثنا. استفاده از زیرساختهای متعدد میتواند نمایانگر حالتی از توسعه در حال ظهور باشد که به موازات یا در تضاد با زیرساختهای شبکهای و رسمی است. همچنین میتواند منعکسکننده یک استراتژی تمایز برای حفظ ظرفیت عمومی نهادی یا مالی برای ارائه خدمات یارانهای، به ویژه به فقرا باشد. بنابراین با مدیریت مجموعه گستردهتری از زیرساختها و حقوق آب میتوان راهی نو به سمت شیوههای جدید و فراگیرتر شهروندی آب گشود.
پرورش فراگیر و متعهد شهروندی آب مستلزم آن است که نهادهای موجود، فضایی را برای صداها و نگرانیهای جدیدی که ممکن است مفروضات مهندسی مرسوم و از بالا به پایین را به چالش بکشند فراهم کند. این امر مستلزم یافتن راههای جدید و موثر برای رسیدگی به این چالشهای حاکمیتی در آینده است. درس مهمی که از تلاشهای اولیه HWISE میآموزیم، نیاز به ارتقای دانش و تخصص از جهان در حال توسعه (جنوب جهانی) از جمله تئوریها، راهحلها و بهترین شیوهها و هدایت این دانش به جایگاه مرکزی آن در رهبری جهانی آب است. در عین حال میبایست تخصص برآمده از جهان توسعه یافته (شمال جهانی) را در جای خود نیک بدانیم و به این نکته توجه کنیم که درک این تخصص برای تولید دانش و راهحلهای منطقهای مفید است ولی نه لزوما به عنوان طرحی برای جهانی که با چالشهای پیچیدهتر آبی مواجه است.
در این مقاله، به معرفی یک دستور کار تحت عنوان HWISE (ناامنی آب خانگی) برای پیشبرد تحقیقات و مداخلات لازم برای رفع ناامنی پرداختیم. این دستور کار برآمده از یک دهه بررسی تجربی، تامل نظری و همکاری چند رشتهای در مورد امنیت آب در کشورهای توسعه یافته (شمال جهانی) و در حال توسعه (جنوب جهانی) است. هسته اصلی دستور کار پیشنهادی، پیشبرد به سمت تضمین این هدف است که امنیت آب برای هر فرد و خانواده در بستر سیستمهای متنوع و اغلب ناکافی تامین شود بدون این که مدیریت پایدار آب به خطر افتد.
قدم اول در این راه شناسایی افرادی است که در شرایط ناامنی آبی به سر میبرند. جامعه پژوهشی HWISE روشهای جدیدی را برای پایش ناامنی آب، در طول زمان و مکان، برای افراد و خانوادهها ایجاد کرده است. در قدم دوم، استدلال نمودیم که چگونه رویکردهای جدید یکپارچه ICT میتوانند ما را در رصد روندهای پیچیده و شناسایی مکانهایی که مداخلات آبی در آنها بیشتر مورد نیاز است یاری نماید. در حالیکه اندازهگیری و پایش دارای پتانسیل تحولآفرینی است، تاکید ما بر این است که این ابزارها میبایست برای حمایت و تقویت حکمرانی عادلانه آب مورد استفاده قرار گیرد. قدم سوم، ترویج نوعی از حکمرانی آب است که در جهت تقویت فراگیر شهروندان مشارکتکننده در زمینه آب است تا زیرساختهای پیچیده، متحرک و چندگانه که میتوانند به امنیت جهانی آب کمک کنند، بهتر یکپارچه شوند.
در مجموع، پیشرفتهای جدید در اندازهگیری، پایش و مدیریت میتواند تحولات فنی-اجتماعی و سیاسی-اجتماعی را به ارمغان آورده و مدیریت پایدار منابع آب را ممکن سازد. اگرچه از فناوریها و زیرساختهای نوین نمیتوان به عنوان نوشدارو یاد کرد ولی قادرند بیشترین کمک را به اقدامات لازم داشته باشند. در عین حال، رویکردهای مدیریت آب (مانند تجمیع دانش از کشورهای در حال توسعه، بررسی مجدد راهحلهای قدیمیکه به زیرساختهای متعدد وابسته است و برنامهریزی برای آیندهای با تحرک بالاتر) میتواند ما را به «امنیت آب همگانی» نزدیکتر نماید.
منبع مقاله
Wutich, A., Jepson, W. E., Stoler, J., Thomson, P., Kooy, M., Brewis, A., ... & Meehan, K. (2021). A global agenda for household water security: measurement, monitoring, and management. JAWRA Journal of the American Water Resources Association, 57(4), 530-538.
https://doi.org/10.1111/1752-1688.12926
مترجم: مجید رامشینی
پلتفرم mimiSASS
پلتفرم mimiSASS ابزار سادهای است که هر فردی میتواند از آن برای نظارت بر سلامت رودخانه استفاده کند. در این فرآیند افراد معمولا به صورت گروهی (مدرسه، دانشگاه) با ابزاری مشخص مقداری از آب رودخانه به همراه متعلقات آن را برداشته و مطابق با فرمهای مخصوص مشاهدات خود را از جانوران بی مهره در فرم یادداشت کرده و اطلاعات نهایی را در سایت بارگذاری می نمایند.
سپس دادههای جمعآوری شده بر اساس منطقه جغرافیایی در نقشه وضعیت ایمنی یا آلودگی رودخانههای آن منطقه را نشان میدهد.
پلتفرم Akvo FLOW
ابزار Akvo FLOW (Field Level Operation Watch) یک فناوری قابل اعتماد و هوشمند است که از آن برای جمعآوری، مدیریت، تجزیه و تحلیل و نمایش دادههای دریافتی از تلفن همراه متصل به اینترنت برای نظارت و ارزیابی استفاده میشود.
به طور مثال دولت کنیا به دنبال راهی برای نظارت موثر بر تاسیسات فاضلاب و بهداشت در سراسر کشور است. Akvo در حال توسعه یک سیستم اطلاعات مدیریت بههنگام (RTMIS) (Real-Time Monitoring and Information System) برای جمعآوری، تجزیه و تحلیل و ترسیم تمام دادههای بهداشتی مطابق با معیارهای اهداف توسعه پایدار (SDG) در مناطق روستایی و شهری کنیا است که به وزارت بهداشت کنیا این امکان را میدهد تا وضعیت بهداشت فاضلاب را برای شهروندان در سراسر کشور بهبود بخشد.
[1] Sustainable Development Goal 6
[2] Household Water Insecurity
[3] Water Diaries
[4] Navigation Satellite Systems
[5] Internet of Things
[6] boreholes