انتخابات مجلس شورای اسلامی از مهم‌ترین انتخابات‌هایی است که در کشور انجام می‌شود. چرا که تمام نمایندگان مجلس در این انتخابات با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند و این نهاد را شکل می‌دهند. نهاد مجلس با توجه به اختیارات و قدرت اعطا شده به آن در قانون اساسی، تاثیرگذاری بسیار زیادی در ساختار حاکمیتی کشور دارد و به نوعی می‌توان گفت در صورت عمل به وظایف محول‌شده به آن، ریل گذاری برای حرکت عمومی کشور و نظارت بر این حرکت را بر عهده دارد. بنابراین انتخاب افراد شایسته برای حضور در این نهاد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
لازمه‌ی حضور افراد شایسته در مجلس برگزاری انتخاباتی سالم و کارآمد است. در حال حاضر در انتخابات مجلس شورای اسلامی مشکلاتی نظیر شکل‌گیری فضای انتخاباتی ناسالم، هزینه‌های نامتعارف تبلیغاتی، عدم اعتماد برخی مردم به فرآیند‌های انتخاباتی، عدم امکان شناخت درست داوطلبان نمایندگی، خرید رای و… وجود دارد. یکی از موثرترین، کم‌هزینه‌ترین و آسان‌ترین روش‌ها برای حل این مشکلات ایجاد شفافیت دربخش‌های مختلف انتخابات است. این بخش‌ها شامل اطلاعات مربوط به نامزدها نظیر سوابق و فعالیت‌های قبلی، اموال و دارایی آنها و … ، اطلاعات مربوط به هزینه‌های انتخاباتی، نحوه‌ی تامین و محل مصرف این هزینه‌ها و اطلاعات مربوط به فرآیند‌های انتخاباتی می‌شود.
بررسی اقدامات ناقص مجلس در فرصتی سه ساله
طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس شورای‌اسلامی در آبان ماه ۹۷ در مجلس شورای اسلامی با قید یک فوریت اعلام وصول می‌شود و برای بررسی به کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها به عنوان کمیسیون اصلی سپرده می‌شود. این طرح ۸ ماده‌ای در ابتدا تنها موضوع استانی شدن انتخابات مجلس شورای اسلامی را در برداشت و سایر موارد در طی روند بررسی این طرح در کمیسیون به آن اضافه شد و این طرح هشت ماده‌ای را به یک طرح مفصل ۷۰ ماده‌ای تبدیل کرد که در نهایت ۵۷ ماده آن در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. یکی از موضوعات اضافه شده به این طرح هشت ماده‌ای بحث هزینه‌های انتخاباتی و منابع تامین هزینه‌ها بود که موضوع مورد بررسی در این بخش است.
موضوع شفاف‌سازی منابع و هزینه‌های انتخاباتی داوطلبان انتخابات اولین بار به شکل رسمی در سیاست‌های کلی انتخابات از سوی مقام معظم رهبری در مهر ماه ۹۵ مطرح می‌شود. بند ۴ این ابلاغیه به این شرح می‌باشد:« تعیین حدود و نوع هزینه‌ها و منابع مجاز و غیرمجاز انتخاباتی، شفاف‌سازی منابع و هزینه‌های انتخاباتی داوطلبان و تشکل‌های سیاسی و اعلام به مراجع ذی‌صلاح و اعمال نظارت دقیق بر آن و تعیین شیوه و چگونگی برخورد با تخلفات مالی.»
همان‌طور که بیان شد متاسفانه طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات که در سال ۹۷ با گذشت دو سال از این ابلاغیه اعلام وصول می‌شود، در ابتدا هیچ اشاره‌ای به موضوع هزینه‌های انتخاباتی ندارد. در بهمن ماه سال ۹۷ دولت خبر از تصویب لایحه‌ای در هیئت وزیران تحت عنوان لایحه‌ی جامع انتخابات می‌دهد که شفافیت هزینه‌های انتخاباتی یکی از مواردی است که در این لایحه به آن پرداخته شده‌بود. این لایحه در تاریخ ۱۲ اسفند ماه ۹۷ در مجلس شورای اسلامی اعلام وصول می‌شود و همانند طرح مذکور به کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها ارجاع داده‌می‌شود. تا زمان نگارش این نوشتار با گذشت حدود هشت ماه از اعلام وصول این لایحه هیچ گزارشی بر روی آن برای بررسی در صحن علنی مجلس، توسط کمیسیون مربوطه ارائه نشده‌است.
مطرح شدن این لایحه در مجلس و رسانه‌ها باعث شد موادی از این لایحه از جمله مواد مربوط به شفافیت هزینه‌های انتخاباتی به طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس، با تغییراتی اضافه شود. در اولین نسخه‌ای که از این طرح به تصویب مجلس‌شورای‌اسلامی می‌رسد و برای بررسی به شورای نگهبان ارسال می‌شود ماده ۴۵ آن در ۸ بند به موضوع هزینه‌های انتخاباتی می‌پردازد. شورای نگهبان این طرح را همراه با ایرادات تشخیص داده‌شده دوباره به مجلس باز می‌گرداند و کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها برای اعمال اصلاحات به بررسی دوباره‌ی طرح می‌پردازد. البته ایرادات مد‌نظر شورای نگهبان در بخش هزینه‌های انتخاباتی جزئی بوده و قسمت عمده ایرادات مربوط به بخش استانی‌شدن انتخابات می‌باشد.
در زمان نگارش این نوشتار گزارش جدید کمیسیون در بررسی ایرادات شورای نگهبان منتشر شده‌است و منتظر طی مراحل بعدی شامل بررسی در صحن و ارسال دوباره به شورای نگهبان است.
در لایحه جامع انتخابات هم که توسط دولت تهیه شده‌است مواد ۱۲۴ تا ۱۲۹ این لایحه به مدیریت هزینه‌های انتخاباتی پرداخته‌اند. همان‌طور که بیان شد محتوای طرح و لایحه مشابهت بسیار زیادی در بخش هزینه‌های انتخاباتی با یکدیگر دارند.
نمایندگان موافق طرح، چه می‌گویند؟
حسینعلی حاجی‌دلیگانی؛ نماینده شاهین‌شهر، میمه و برخوار
«این طرح در پی شفافیت هزینه‌های تبلیغاتی و انتخاباتی است که در این مقطع به‌نظر می‌رسید با توجه به اینکه سال پایانی دوره دهم مجلس هم هست، اقدامی ضروری است...این طرح بستر مناسبی را پدید می‌آورد تا مردم نظارت بیشتری بر فعالیت‌ها و هزینه‌های نامزدها داشته باشند و روشن شود که بالاخره هر فرد مورد حمایت مالی چه افراد و طیف‌ها و گروه‌هایی است.»1
شهاب‌الدین بی‌مقدار؛ نماینده تبریز، آذرشهر و اسکو:
«موضوع این است که تلاش می‌شود هزینه‌های انتخاباتی شفاف شوند، به‌نحوی که هیات نظارت بر تبلیغات حساب مشخصی را اعلام کند و همه منابع مالی تبلیغات کاندیداها در آن حساب متمرکز شده تا مشخص شود منبع هر پولی کجاست...اگر طرح به‌درستی اجرا شود جلوی خریدوفروش رای و خرج‌کردن پولهای کلان و کثیف گرفته می‌شود. وقتی کاندیدا موظف شود از یک حسابی که پولهای مشخص می‌آید خرج کند، جلوی خیلی از ایرادات کنونی گرفته می‌شود. منتها مهم آن است که شرح مورد بحث به‌درستی اجرا شود.» 2
محسن کوهکن؛ نماینده لنجان:
«این هزینه‌کرد‌های بی‌حساب و کتاب با منابع و مصارف نامعلوم نهایتا جایگاه مجلس را تنزل خواهد داد و سرنوشت کشور را مخدوش خواهد کرد...حجم تبلیغات صورت‌گرفته توسط یک کاندیدا بیانگر صحت ارقام اعلام‌شده خواهد بود و اگر هزینه‌های صورت‌گرفته بیشتر یا نامزد کمک‌ها را کمتر اعلام کرده باشد، این موضوع از سوی وزارت کشور به‌عنوان متولی امر نظارت، قابل بررسی است. ضمن آنکه نظارت شورای نگهبان، نظارت عام است و شامل همین موضوع نیز می‌شود.» 3
محمد محمودی؛ نماینده شهریار، قدس و ملارد:
«معتقدم شفافیت در میزان هزینه‌های تبلیغات انتخاباتی کاندیداهای انتخابات مجلس، موجب می‌شود تا نماینده پس از ورود به پارلمان وام‌دار دسته‌ها، گروه‌ها، اشخاص و جریانات نباشد...اگر میزان هزینه‌های تبلیغات انتخاباتی کاندیداهای نمایندگی مجلس شفاف نباشد، نماینده مجلس نمی‌تواند به راحتی اظهارنظر کرده و رأی‌اش را آزاده مطرح کند، زیرا همواره باید اهداف اشخاص و منابع قدرت و ثروت را در پارلمان تأمین کند.» 4
علی مطهری؛ نماینده تهران:
«بنده شخصا با اصل این طرح موافقم و معتقدم که به کارآمدی هرچه بیشتر مجلس در دوره‌های بعدی کمک می‌کند و اصولا چیز خوبی است...در شرایط فعلی و با قوانین موجود هم اگر شخص یا اشخاصی از کاندیداها و یا حامیان آنها شکایت می‌کرد، قابل پیگیری بود، اما از طریق این طرح، در صورت قانونی شدن، موجب می‌شود تا به تخلفات مالی نامزدهای انتخابات با شفافیت بیشتری رسیدگی و پیگیری شود.» 5
محمدقسیم عثمانی؛ نماینده بوکان:
«کسی که با پول نماینده می شود، در واقع نماینده دیگران شده است، نه نماینده ملت ایران...پولهای کثیف جریان انحرافی از ماه ها قبل در مناطق، خروارخروار برای افراد خاص هزینه شده و عده ای با پولهای کلان به دنبال تسخیر مجلس هستند.» 6
محمد علی پورمختار؛ نماینده بهار و کبودرآهنگ:
«با توجه به پرونده هایی که در کمیسیون اصل ۹۰ در این خصوص وجود دارد، ضرورت تصویب این لایحه احساس می شود...با روشن شدن منابع مالی نامزدهای انتخابات مجلس، اتهام افکنی ها و جو سازی های کاهش می یابد...با تعیین چارچوب های هزینه ها و منابع مالی انتخابات به هیئت های اجرایی، نظارت و شورای نگهبان، کمک می کنیم تا نظارت دقیقی بر انتخابات داشته باشند...پیش از این گزارشات زیادی بدون امضاء در خصوص تخلفات و اتهام افکنی به شورای نگهبان می رسید که با تصویب این قانون دیگر این گزارشات مورد توجه قرار نخواهد گرفت.» 7
نمایندگان مخالف طرح، چه می‌گویند؟
علیرضا خسروی؛ نماینده سمنان:
«بررسی دوفوریتی این لایحه، فرصت بررسی این لایحه در مجلس را کاهش می دهد زیرا ما قصد داریم یک قانون دائمی را به تصویب برسانیم نه یک قانون تبلیغاتی...سالهاست که طرح شفاف سازی اموال و دارایی های مسئولان در مجمع تشخیص مصلحت خاک می خورد و این طرح مهم کنار گذاشته شده است و امروز دولت تلاش دارد لایحه ای تبلیغاتی به تصویب برساند...در این لایحه موضوعات اساسی نیامده است و دست یک سری افراد برای تاثیرگذاری در انتخابات و کمک به نامزدها کوتاه شده و در مقابل دست احزاب باز گذاشته شده است.» 8
محمد علیپور؛ نماینده ماکو و چالدران:
«مخالفتی با شفاف شدن هزینه های انتخاباتی ندارم ولی کمتر از یک ماه به ایام ثبت نام انتخابات باقی مانده است و فرصتی برای ابلاغ این قانون وجود ندارد... با تصویب این لایحه نه تنها قدمی برای شفاف سازی برداشته نمی شود، بلکه زمینه شبهه افکنی در مورد انتخابات مجلس در دوره های قبل فراهم خواهد شد.» 9
منابع:
1 و 2 و 3. فرهیختگان: شفافیت منابع مالی کاندیداها؛ باور کنیم؟
5. تابناک: استقبال مطهری از شفاف شدن هزینه‌های انتخاباتی
6 و 7 و 8 و 9: مهر: بحث داغ مخالفان و موافقان لایحه شفاف سازی هزینه های انتخابات
