اتاق پایاپای (Clearing House) در بورس کالا، وظیفه تضمین و تسویه معاملات و ثبت و نگهداری اطلاعات مربوط به آن‌ها را بر عهده دارد. اتاق پایاپای با اجرای مکانیزم‌های خاص، از نکول افراد در اجرای تعهدات خود جلوگیری کرده تا حقی از طرفین قراردادها (خریدار و فروشنده) ضایع نشود. در واقع اتاق پایاپای با حضور و ایفای نقش خود، موجب یک‌پارچگی در معاملات بازار می‌شود.
اتاق پایاپای یکی از ابزارهای مهم بورس کالای ایران است که وظیفه آن تسویه و تضمین معاملات است. این اتاق که نام انگلیسی آن Clearing House است قبل از عرضه، قبل از معامله و بعد از آن، و هم‌چنین در جریان فرآیند تسویه و پایاپای در بورس کالا وظایف مهمی را ایفا می‌کند.
اما اهمیت وجود اتاق پایاپای در بورس کالا چیست؟ این بزار به یک‌پارچگی و انسجام معاملات بازار کمک می‌کند و یکی از نقاط قوت بورس کالاست. وجود این اتاق باعث اعتماد طرفین به بورس کالا و در نتیجه رونق آن می‌شود. عملکرد درخشان این اتاق طی سال‌هایی که از تاسیس آن گذشته است، کاملا شفاف و مثبت بوده است.
تمام مستندات و مدارک لازم برای عرضه، سپرده‌ها و تضامین موردنیاز با توجه به ضوابط و قوانین موجود در این اتاق کنترل می‌شود. در عرضه‌های کالا، لازم است که این اتاق موافقت یا مخالفت خود را یک روز قبل از عرضه به اطلاع سازمان بورس و کارگزار عرضه‌کننده اعلام کند. این مسئله نشان می‌دهد که اتاق پایاپای به جرات یکی از ارکان مهم بورس کالاست که بدون وجود آن کار این بازار به مشکل برمی‌خورد.
هر معامله آتی، اتاق پایاپای خودش را دارد. طرفین هر قرارداد باید معاملات خود را از طریق اتاق‌های پایاپای در پایان هر جلسه معامله و سپردن مقداری پول به اتاق پایاپای که نوسانات روزانه قیمت را پوشش دهد، پایاپای نمایند. برای مثال فرض کنید در روز شنبه ۱۰ اسفند، سرمایه گذاری اقدام به خرید یک قرارداد آتی سکه به ارزش هر سکه ۱۰۰۰۰۰۰۰ ریال نمود و بابت این قرارداد ده سکه‌ای، مبلغ ۱۰۰۰۰۰۰۰ (معادل ۱۰% ارزش معامله) به‌عنوان وجه تضمین به‌حساب خود نزد بورس واریز کرد. اگر بهای سکه در روز ۲۱ اسفند، به عدد ۱۰۵۰۰۰۰۰ ریال افزایش یابد، با توجه به اینکه سرمایه گذار مبلغ ۵۰۰۰۰۰ ریال در هر سکه سود برده، اتاق پایاپای، از حساب تضمین فروشنده، ۵۰۰۰۰۰ ریال کسر کرده و به‌حساب سرمایه گذار مورد مثال واریز می‌کند. حال اگر در روز دوشنبه، سکه به ناگهان به رقم ۱۰۲۵۰۰۰۰ ریال تنزل کند، با توجه به زیان ۲۵۰۰۰۰ ریالی نسبت به روز گذشته، بورس از حساب سرمایه گذار مورد مثال ۲۵۰۰۰۰ ریال به ازای هر سکه کسر و به حساب فروشنده واریز می‌کند. این عمل بروز رسانی حساب‌ها، روزانه تا پایان قرارداد ادامه می‌یابد.
درصورتی‌که وجه تضمین هر یک از طرفین براثر همین بروز رسانی، آن‌قدر کاهش یابد که از حداقل تضمین اولیه موردنظر بورس کمتر شود، در آن صورت جهت تصمیم‌گیری نسبت به نحوه ادامه قرارداد، برای سرمایه گذار اعلامیه صادر می‌شود.
نقش و اهمیت اتاق پایاپای در فرآیند قبل از معاملات و بعد از معاملات و در مراحل تسویه و پایاپای کالاها بسیار حائز اهمیت است. در فرآیند قبل از معامله، اتاق پایاپای از طریق فرآیند کنترل پیش از عرضه موظف است مستندات عرضه و تضامین و سپرده های مورد نیاز جهت عرضه کالاها را طبق ضوابط تضمین کنترل نموده و حداکثر تا ساعت 30/15 روزکاری قبل از عرضه مراتب موافقت یا عدم موافقت خود را به بورس وکارگزار عرضه کننده اعلام نماید.
مهمترین بخش فرآیند کنترلی پیش از عرضه در اتاق پایاپای کنترل تضامین و وثایق عرضه کننده یا کارگزار ذیربط است. این کنترل در واقع شرط لازم برای عرضه محصولات تلقی گردیده که نقش بسیار ارزنده ای در کنترل ریسک خواهد داشت. لازم به ذکر است کارگزاران عرضه کننده با روش هایی از جمله تودیع وجه نقد و یا تسویه تعهدات باز قبلی نسبت به ایجاد اطمینان از وجود تضامین کافی برای عرضه اقدام می نمایند. در حال حاضر رویه جاری بورس کالای ایران طبق مصوبه هیئت مدیره عبارتست از: تامین صد در صدی تضامین عرضه.
بعد از عرضه و در جریان معامله در تالار کالاها با فرآیند خاص خود طبق مقررات بورس تخصیص یافته و به شکل قراردادهای جداگانه با اجزای مشخص به اتاق پایاپای ارسال می گردند.
لازم به ذکراست که صرف نظر از اینکه نوع قرارداد چه باشد( نقدی- سلف - نسیه) تسویه در اتاق پایاپای طبق دستورالعمل فقط به دو صورت نقدی و اعتباری امکانپذیر می باشد. در تسویه نقدی خریدار مکلف است ظرف مهلت مقرر(حداکثر سه روزکاری)، وجه قرارداد را با احتساب کارمزد دوطرف به حساب تسویه واریز نماید ولی در تسویه اعتباری، سند تسویه اعتباری طبق فرمت شرکت، پس از تایید فروشنده، کارگزار فروشنده و کارگزار خریدار و به همراه سایر مستندات توسط کارگزار خریدار به اتاق پایاپای ارایه می شود. در سند تسویه اعتباری، فروشنده به دریافت ثمن معامله اقرار می کند.
مهلت تسویه ، سه روز کاری بعد ازانجام معامله می باشد که زمانبندی انجام امور تسویه طی این مدت بر اساس مصوبه هیئت مدیره بورس کالای ایران تعیین می گردد. در حال حاضر به موجب این مصوبه ، آخرین ساعت واریز وجه برای قراردادها، ساعت 15 روزسوم می باشد. در عین حال کلیه فیش های واریزی و مدارک قراردادها، قبل از ساعت 15 هر روز میبایست از طریق سامانه جهت تسویه توسط کارگزاری ذیربط به اتاق پایاپای ارسال گردد.
حساب بانکی که جهت تسویه طبق ضوابط توسط اتاق پایاپای مورد استفاده قرار می گیرد.
چنانچه قراردادها ظرف مهلت تسویه (سه روز کاری) تسویه نشوند، این امکان به مشتری داده می شود که حداکثر تا 3 روز کاری پس از مهلت تسویه، نسبت به واریز وجوه و تسویه نهایی اقدام نماید. با این توضیح که به ازای هر روز تقویمی تاخیر، خریدار موظف به پرداخت 25 صدم درصد ارزش معامله به عنوان جریمه می باشد. از آنجا که جریمه به حساب فروشنده منظورمی شود، چنانچه فروشنده انصراف خود را از دریافت جریمه اعلام نماید، اتاق پایاپای با "تائید خاص"نسبت به تسویه اقدام می نماید
چنانچه خریدار حتی بعد از گذشت 3روز کاری هم امور تسویه را انجام ندهد معامله او منفسخ گردیده و کارگزار خریدار مکلف است 5% ارزش معامله را به عنوان خسارت انفساخ به اضافه کارمزد طرفین قرارداد، واریز نماید. درحال حاضر ارزش و مبلغ هر قرارداد براساس کد شناسه که دربرگیرنده مشخصات هر جزء قرارداد میباشد، به حساب عملیاتی واریز می شود. لازم به ذکر است ملاک تسویه فقط واریز وجوه قرارداد توسط خریدار نیست، بلکه انتقال وجه و اخذ تایید نهائی توسط کارگزار از طریق سیستم کارگزاری به منزله تسویه قرارداد تلقی می شود.
پس از تسویه قرارداد فروشنده مکلف است کالای موضوع قرارداد را طبق زمان تحویل شده در اطلاعیه عرضه، تحویل نماید.
1.حداکثر زمان تحویل در قراردادهای نقدی و نسیه، حداکثر تا سه روز کاری پس از مهلت تسویه می باشد. در صورت انجام تسویه با تاخیر، به میزان روزهای تاخیر به این مهلت اضافه می شود.
2. در قراردادهای سلف با سررسید کمتر از 30 روز، حداکثر تا 5 روز تقویمی پس از سررسید تحویل
3.در قرادادهای سلف با سررسید 30 روز یا بیشتر، حداکثر تا 15 روز تقویمی
برای آشنایی با فرایند تسویه و پایاپای در بازار فرعی بورس کالا، باید دو شیوه‌ی عرضه را بررسی کنیم. این دو شیوه عبارت‌اند از:
که در ادامه آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
در این شیوه از عرضه کالا در بازار فرعی بورس کالا، مواردی مثل ثبت سفارش، معاملات، تسویه و پایاپای و تحویل کالا بر اساس مقررات خاصی انجام می‌شود که بازار فیزیکی آن‌ها را مشخص کرده است. در این روش، اگر قیمت معاملات در کشف قیمت، به اندازه حداقل خرید نباشند، عرضه‌کننده فرصت دارد تا پنج روز پس از اولین عرضه، دوباره کالای خودش را عرضه کند. اگر در جریان دومین عرضه هم فروش انجام نشود، عرضه کالا از طریق ارائه درخواستی به سازمان بورس انجام می‌شود. در این صورت است که فرآیند پذیرش و عرضه دوباره انجام خواهد شد.
در روش عرضه یکجا فروشنده باید ۳٪ از ارزش کالای خودش را با توجه به قیمت پایه به کارگزارش بدهد. تفاوتی هم ندارد که معامله به صورت نقد است یا با ضمانت‌نامه بانکی انجام شده است. حالا باید ببینیم اتاق پایاپای در این وسط چه نقشی دارد. کارگزار باید مبلغ مذکور را به حساب اتاق پایاپای واریز کند. پس از آن تاییدیه‌ای را از این اتاق دریافت کند که نشان می‌دهد این کارگزار تضامین لازم را به اتاق سپرده است. سپس این تاییدیه باید در اختیار سازمان بورس قرار بگیرد. عرضه‌کنندگان دولتی مشمول این ماده نمی‌شوند و از این قاعده مستثنی هستند.
اما در مورد عرضه کالا به صورت یکجا از جانب دستگاه‌های اجرایی که موضوع ماده پنج قانون مدیریت خدمات کشوری هستند، دریافت وجوه و تضامین برای عرضه کالا طبق مصوبه هیئت مدیره شرکت موضوع بند ۱۹ ماده یک دستورالعمل تسویه و پایاپای معاملات بورس کالای ایران صورت می‌گیرد.
منابع اصلی:
https://www.ime.co.ir/Clearing_Physical_market.html
