انواع قرارداد سوآپ

کلمه‌ی سواپ یک واژه‌ی انگلیسی است. در ترجمه‌ی واژه‌ی Swap معانی مختلفی مثل مبادله، تعویض و جانشینی آمده است. حالا اگر همین مفاهیم را بسط دهیم می‌توانیم بفهمیم که معنای قرارداد سوآپ در بازارهای مالی چیست. مثل تمام قراردادهای دیگر اینجا هم با دو طرف قرارداد سر و کار داریم. این دو طرف با انعقاد این قرارداد با هم توافق می‌کنند که جریان‌های نقدی آتی را با هم عوض کنند. مثلا شما به طرف مقابل‌تان تعهد می‌دهید که کالایی را به او تحویل بدهید و او هم متعهد می‌شود در ازای‌ آن کالایی را به شما تحویل بدهد؛ چیزی شبیه معامله پایاپای یا معاوضه.

البته تعاریف دیگری نیز برای قرارداد سواپ وجود دارد. مثلا بعضی‌ها معتقدند سوآپ یعنی کالایی را در یک نقطه تحویل بگیریم و معادل آن را در نقطه‌ای دیگر تحویل بدهیم. این تعاریف همه سعی دارند سواپ را به زبان ساده توضیح دهند. اما فارغ از این جزئیات، اساس تمام این تعاریف شبیه هم است. آنچه موجب تغییر می‌شود، انواع قرارداد سواپ است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

اولین نمونه از این قرارداد بین شرکت IBM و بانک جهانی در سال ۱۹۸۱ امضا شد. پس می‌توان گفت این قرارداد تازه‌تر از سایر هم‌رده‌های خودش است. اما سابقه‌ی کم آن به معنای بی‌اهمیت بودنش نیست. اتفاقا این قرارداد در میان انواع ابزار مشتقه هم طرفداران بیشتری دارد و هم اهمیت زیادی دارد.

در قراردادهای معاوضه، یک‌ طرف مبالغی را برحسب یک متغیر تصادفی مانند نرخ بهره، نرخ ارز، بازدهی سهام و یا قیمت یک کالا پرداخت می‌کند. طرف دیگر قرارداد سوآپ نیز مبالغ را به صورت شناور یا ثابت، بر پایه یک متغیر تصادفی دیگر پرداخت می‌کند. به این پرداخت‌ها، پرداخت‌های متغیر یا شناور می‌گویند.

اجزای تشکیل‌دهنده سوآپ

• دارایی پایه؛ موضوع قرارداد است و هدف از قراداد، انتقال ریسک اعتباری در معرض آن است. به ‌طور معمول، دارایی پایه یکی از اقلام زیر است:

1. ورقه قرضه با ریسک اعتباری؛
2. وام؛
3. پرتفوی (سبد دارایی‌ها در بورس) مرجع متشکل از اوراق قرضه و وام‌ها؛
4. شاخص مربوط به بخشی از بازار اوراق قرضه؛
5. شاخص سهام.

• فروشنده سوآپ، (Swap Seller)؛ طرف قراردادی که نرخ شناوری را دریافت و بازده کل را به طرف دیگر قرارداد پرداخت می ‌کند. به فروشنده سوآپ، خریدار حمایت نیز گفته می ‌شود.
• خریدار سوآپ، (Swap Buyer)؛ طرف قراردادی که با پرداخت نرخ شناور و دریافت بازده کل موافقت می ‌کند، به خریدار سوآپ فروشنده حمایت یا سرمایه‌گذار نیز گفته می ­شود.
• شخص مرجع یا تعهد مرجع؛ شخص مرجع همان صادرکننده ابزار بدهی است. این شخص می ‌تواند شرکت، دولت و یا صادرکننده وام باشد.
• صرف سوآپ (Swap Premium)؛ پرداخت‌هایی که به‌ وسیله خریدار حمایت صورت می‌گیرد، “پایه صرف” نام دارد و پرداخت‌ های احتمالی که ممکن است فروشنده حمایت به پرداخت آنها مجبور شود به “پایه حمایت” موسوم است. خریدار و فروشنده در تاریخ معامله بر روی این صرف به توافق می ‌رسند و صرف تا پایان مدت قرارداد ثابت می ‌ماند.

انواع قراردادهای سواپ

قراردادهای سواپ نیز مانند ابزارهای بازار مشتقه بر این اساس که از چه دارایی پایه‌ای استفاده کنند، به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند.:

• سواپ نرخ بهره: در این قرارداد دو طرف مبلغ بهره را بر اساس ارز یکسانی مبادله می‌کنند. در نتیجه در تاریخ‌های تسویه خالص ارزش معامله ردوبدل خواهد شد. در سواپ نرخ بهره دو طرف می‌توانند مبالغ را بر حسب بهره متغیر پرداخت کرده یا یکی بر حسب بهره متغیر و دیگری بر حسب بهره ثابت پرداخت کند. در صورتی که هر دو طرف بر اساس بهره ثابت پرداخت کنند، با توجه به یکسان بودن ارز، جریانات نقدی که مبادله خواهد شد، کاملا یکسان بوده و معامله معنا ندارد. در این قرارداد نیازی به پرداخت مبلغ اسمی مبادله در زمان عقد قرارداد وجود ندارد.
• سواپ ارزی: در این معامله در زمان عقد قرارداد مبالغی بر حسب ارزهای مختلف بین طرفین ردوبدل می‌شود که این موضوع به پوشش ریسک در برابر نوسان ارزهای مختلف کمک می‌کند. همچنین از آن‌جا که مبالغ پرداختی در تاریخ‌های تسویه نیز بر حسب ارزهای مختلف است، مبادله خالص ارزش معامله معنا ندارد و دو طرف باید مبالغ توافق شده را برحسب ارز توافق شده بپردازند.

1. یکی از رایج‌ترین و قدیمی‌ترین معاملات سواپ ارزی، معاملات ثابت به ثابت است که در آن یک طرف متعهد به پرداخت نرخ ثابتی بر اساس یک ارز و طرف دیگر متعهد به پرداخت نرخ ثابتی بر اساس ارز دیگری است.
2. نوع دیگر معاملات، سواپ ثابت به شناور است. در این معامله یک طرف متعهد به پرداخت نرخ ثابتی بر اساس یک نوع ارز و طرف دیگر متعهد به پرداخت نرخ شناوری بر اساس ارز دیگری است.
3. سواپ شناور به شناور نیز وجود دارد که در آن هر دو طرف متعهد به پرداخت نرخ شناوری از ارزهای مختلف هستند.

• سواپ سهام: در این معاملات که ملاک پرداخت‌ها، بازده یا شاخص سهام است، علاوه بر بازده حاصل از سود نقدی، بازده سود سرمایه‌ای هم لحاظ می‌شود. سواپ سهام معمولا توسط مدیران سبد سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود. مثلا در ازای دریافت مبلغ مشخصی متعهد می‌شوند که بازده شاخص کل را پرداخت کنند.
• سواپ نرخ بازده کل: در این معامله دو طرف توافق می‌کنند که یکی از طرفین بهره متعلق به دارایی پایه و هر نوع افزایش یا کاهش ارزش آن دارایی را مالک شود و طرف دیگر وجوه ثابت یا شناوری را از طرف دیگر دریافت کند که این وجوه معمولا ارتباطی با دریافتی‌های طرف اول ندارد. این قرارداد به طرف اول کمک می‌کند تا از دارایی بدون درج در ترازنامه بهره ببرد و طرف دوم نیز می‌تواند دارایی را در مقابل نوسانات قیمت پوشش دهد.
• سواپ نکول اعتباری: این قرارداد بیشتر توسط موسسات مالی استفاده می‌شود. زیرا آن‌ها همواره در برابر ریسک نکول و عدم بازپرداخت اقساط از سوی مشتریان خود آسیب‌پذیر هستند. در این قرارداد موسسه مالی نقش خریدار سواپ را ایفا می‌کند و با یک موسسه بیمه‌ای به عنوان فروشنده سواپ توافق می‌کند که در تاریخ‌های مشخصی مبلغی مشخصی را به شرکت بیمه بدهد و شرکت بیمه نیز متعهد می‌شود تا در صورت عدم پرداخت اقساط از سوی مشتریان، وجوه را تا سقف توافق شده بین طرفین برای موسسه بانکی جبران کند. در این قرارداد خریدار مبالغی را به صورت دوره ای پرداخت می‌کند و فروشنده نیز به پرداخت مبلغ مشخصی در آینده، در صورت بروز حادثه (مانند نکول) متعهد می‌شود. در این قرارداد خریدار مبالغی را به صورت دوره ای پرداخت می‌کند و فروشنده نیز به پرداخت مبلغ مشخصی در آینده، در صورت بروز حادثه (مانند نکول) متعهد می‌شود.
• سواپ کالا: این قرارداد بسیار رایج است و هدف آن تثبیت قیمت خرید/فروش کالا است. سواپ کالا را می‌توان برای کالاهای غیرقابل ذخیره‌سازی مانند آب‌وهوا یا برق نیز استفاده کرد که در این حالت وجوه پرداختی بر حسب معیارهای خاصی می‌باشد. مثلا برای سنجش آب‌وهوا از میزان بارش یا دما کمک می‌گیرند. سواپ نفتی نیز از همین نوع قرارداد و رایج‌ترین سواپ کالا است.

سواپ گازی چیست؟

قرارداد سواپ گاز هم مثل سوآپ نفت است و فرقی با آن ندارد. منتهی دارایی پایه در این قرارداد گاز است. در سوآپ گازی یک کشور نقش واسطه را ایفا می‌کند. یعنی گاز  را از همسایه‌اش دریافت می‌کند و در مرز دیگرش آن را به کشوری دیگر تحویل می‌دهد. کشور واسطه با این کار نشان می‌دهد که هم از امنیت کافی برای این کار برخوردار است و هم توانایی خود را در انتقال انرژی ثابت می‌کند. به عنوان مثال پیش‌تر قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از طریق خاک ایران امضا شده است. به موجب این قرارداد ایران می‌بایست گاز را از ترکمنستان تحویل بگیرد و آن را در مرز دیگر به جمهوری آذربایجان تحویل بدهد که در سال ۱۴۰۰ این اتفاق رقم خورد.

اما سوال این‌جاست که اهمیت انعقاد قرارداد سوآپ گاز برای ایران چیست؟ این مسئله باعث می‌شود ایران بتواند از ظرفیت‌های خود برای انتقال انرژی استفاده کند و به خوبی هم در نقش صادرکننده و هم در نقش واردکننده ایفای نقش کند. با کلید خوردن این اتفاق ایران می‌تواند با همسایه‌هایش بیشتر در این زمینه تعامل کند و به عنوان بستری انتقالی اقدام به جابجایی انرژی میان کشورهای مبدا و مقصد کند. این مسئله سال‌ها بود که مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت و بعد از مدت‌ها رفت و برگشت و رایزنی بالاخره تصویب شد.

تفاوت قراردادهای معاوضه با قراردادهای آتی و اختیار معامله

اوراق مشتقه بر اساس اهداف خاصی طراحی‌ و مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین میان این اوراق تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم. برای کسب اطلاعات بیشتر دراین‌باره می‌توانید به مطالب «قراردادهای آتی چیست؟چه کاربردی دارد؟» و «اختیار معامله چیست و چه کاربردهایی دارد؟» مراجعه کنید.

• تفاوت عمده اوراق آتی و اختیار معامله با اوراق سوآپ در دوره زمانی آن‌ها است. قراردادهای آتی و اختیار معامله به‌طور معمول به‌صورت کوتاه‌مدت است و سررسیدهای کوتاه‌تری نسبت به قراردادهای سوآپ دارند. قراردادهای سوآپ به هدف پوشش ریسک شرکت‌ها یا مؤسسات در بازه‌های زمانی بلندمدت ایجادشده‌اند.
• تفاوت دیگر قراردادهای آتی و اختیار معامله با قراردادهای سوآپ درجایی است که مورد معامله قرار می‌گیرند. قراردادهای آتی و اختیار معامله در بازار بورس و همراه با ساختار و قوانین کاملاً مشخص و استاندارد معامله می‌شوند. اما قراردادهای سوآپ در بازار خارج از بورس معامله می‌شوند که به قراردادهای OTC معروف هستند. بنابراین این قراردادها دارای ساختار استاندارد و قانونمند نیستند و بر اساس شرایط توافقی دو طرف قرارداد می‌توانند منعطف باشند.
• معاوضه جریانات نقدی در پیمان‌های آتی در یک تاریخ یکسان انجام می‌شود اما در قراردادهای سوآپ، معاوضه جریان‌های نقدی می‌تواند در سررسیدهای مختلف صورت پذیرد.

منابع اصلی:

- https://akhbarbourse.com/what-is-swap-contract/

- https://vamchi.com/137258-2%D8%B3%D9%88%D8%A2%D9%BE/137258/

- https://agahinvest.com/what-is-swap-contracts/

- https://isignal.ir/tutorial/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%BE-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C/