بورس کالای ایران و زیرمجموعه‌های آن: چه کالاهایی در بورس قابل معامله هستند؟

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در بازارهای سنتی کالا با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم، نبود قوانین و ضوابط مشخص است. این مسئله باعث می‌شود ریسک‌های متعددی در این بازارها به وجود بیاید و خریدار یا فروشنده متضرر شود. وجود بازاری به اسم بورس کالا کمک می‌کند تا مشکلات بازارهای سنتی به مقدار قابل توجهی حل شود. این بازار خودش شامل این شش زیرمجموعه است:

• بازار فیزیکی
• بازار فرعی
• بازار مشتقه
• بازار مالی
• بازار املاک و مستغلات
• بازار مناقصه

بورس کالا چیست؟

از نام بورس کالا می‌توانیم حدس بزنیم که مفهوم آن چیست. درست مثل بورس سهام که دارایی آن سهام شرکت‌هاست، در بورس کالا هم با کالاهای مختلف سر و کار داریم؛ اما نه هر کالایی. این بستر برای معامله‌ی کالاهای کشاورزی، پتروشیمی و صنعتی فراهم شده است. در این بازار کالاهایی که از قبل تعریف شده‌اند در قالب قراردادهای مشخصی قابل معامله هستند. نکته‌ی مثبت در مورد بورس کالا این است که ابزارهای این بازار به مرور زمان گسترده‌تر می‌شود و به این ترتیب علاقه‌مندان بیشتری را به خوب جذب می‌کند. برای دستیابی به بورس کالا و بازارهای مختلف آن می‌توانید به آدرس https://www.ime.co.ir/ مراجعه کنید.

بورس کالا بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی (مصوب اول آذر ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی) در آذرماه سال ۱۳۸۵ تشکیل شد. این بازار پس از تصویب شورای عالی بورس شکل گرفت. در گام اول دو بازار بورس فلزات و کالای کشاورزی در این بستر فعالیت‌شان را آغاز کردند. در مهر ماه ۱۳۸۶ و بعد از پذیره نویسی، بورس کالا به طور رسمی فعالیت خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. در این بازار هم مثل بورس سهام، خریداران و فروشندگان از طریق کارگزاران معاملات خود را انجام می‌دهند.

حالا که نزدیک به ۱۵ سال از افتتاح این بازار می‌گذرد، می‌توان گفت که این بازار توانسته به بخش مهمی از اهداف خودش دست پیدا کند. این یک گام بزرگ در اقتصاد کشور است و می‌تواند در ادامه بسیار امیدبخش باشد. حرف از اهداف این بازار به میان آمد؛ پس بهتر است اول از همه به این مسئله بپردازیم که هدف بورس کالا چیست و چرا این بازار تشکیل شد.

راهبردها و اهداف شرکت بورس کالای ایران

• توسعه نشان تجاری و ترویج کارکردها و فرهنگ‌سازی با رویکرد توسعه پایدار؛
• تعمیق بازارهای موجود و توسعه دارایی‌های پایه جدید بر روی ابزارهای فعلی با رویکرد بازاریابی؛
• توسعه تعاملات و همکاری‌ها با نهادهای مالی؛
• توسعه و ارتقا سیستم‌ها و روش‌ها؛
• مشتری مداری با رویکرد بهبود کیفیت در خدمات؛
• توسعه متوازن در تعامل با نهادهای حاکمیتی، سیاست‌گذار، نظارتی ضمن حفظ هویت مستقل بورس کالا؛
• توسعه و تنوع خطوط کسب‌وکار بورس کالا؛
• بهبود نظام‌های جامع مدیریت سرمایه انسانی.
• بهبود و تعادل در کیفیت زندگی کاری و شخصی کارکنان؛
• تعالی سرمایه انسانی؛
• افزایش توازن حجم و ارزش معاملات در بازارها و ابزارهای مختلف؛
• تعمیق بازارهای موجود؛
• تقویت و توسعه نظام‌مند و متمرکز فعالیت‌های حوزه بازاریابی؛
• توسعه کالا/ دارایی‌ پایه جدید بر روی بازارها/ ابزارهای فعلی؛
• توسعه تعاملات و همکاری‌ها با نهادهای مالی در حوزه توسعه بازار و خدمات به مشتریان؛
• گسترش تعاملات با نهادهای حاکمیتی، سیاست‌گذار و نظارتی؛
• توسعه فرهنگ سرمایه‌گذاری و ارتقای سواد مالی در حوزه کالایی؛
• ارتقا جایگاه و نشان تجاری بورس کالا در سطح ملی؛
• توسعه و ارتقا سیستم‌ها و سامانه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات؛
• ارتقا پژوهش‌های توسعه‌ای و کاربردی؛
• بهبود فرآیندهای کسب‌وکار؛
• تقویت فرهنگ برنامه‌ریزی و تفکر راهبردی؛
• مدیریت مالکیت معنوی؛
• بهبود حاکمیت فناوری اطلاعات؛
• توسعه خطوط کسب‌وکار جدید؛
• حمایت از توسعه کسب‌وکارهای نوین در بازار سرمایه؛
• تکمیل زنجیره خدمات به مشتریان؛
• ارتقا کیفیت خدمات به مشتریان؛
• افزایش رضایت و وفاداری مشتریان.

انواع بازارهای کالا

بازار مالی

بازار مالی در بورس کالا از سه زیر مجموعه اصلی شامل «سلف موازی استاندارد»، «گواهی سپرده کالایی» و «صندو‌ق‌های کالایی» تشکیل شده است. بازار مالی در بورس کالا با هدف جذب هرچه بیشتر سرمایه و تامین مالی مورد نیاز شکل گرفته است.

قرارداد سلف موازی استاندارد:

فروشنده کالا در قالب این اوراق، همانند قرارداد سلف بهای کالایی را که در آینده تحویل خواهد داد، به صورت نقد دریافت می‌کند. این اوراق برخلاف قرارداد سلف، بازار ثانویه دارد و دارنده اوراق می‌تواند قبل از سررسید این اوراق را در بورس به فروش برساند.

گواهی سپرده کالایی:

گواهی سپرده کالایی اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تایید بورس صادر می‌شود. پس از تودیع محصول از سوی کشاورز یا مالک کالا به یکی از انبارهای پذیرش شده از سوی بورس کالای ایران، گواهی سپرده کالایی(قبض انبار) از سوی انباردار، صادر شده و در اختیار کشاورز یا مالک کالا قرار می‌گیرد. پس از صدور گواهی سپرده کالایی، کشاورز یا مالک کالا می‌تواند با مراجعه به یکی از کارگزاران دارای مجوز معاملات در بورس کالای ایران و ارائه گواهی سپرده کالایی، درخواست فروش محصول خود را در بورس کالای ایران ارائه کند.

صندو‌ق‌های کالایی:

صندوق کالایی قابل معامله یکی از ابزارهای مالی نوین هستند که به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که به‌جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری کنند. با خرید این اوراق، سرمایه‌گذار در عین داشتن مالکیت کالای مورد نظر، مسئولیت نگهداری از آن کالا را بر عهده ندارد. به‌عبارت‌دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل‌ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.

بازار مشتقه

بازار مشتقه با بهره‌مندی از ابزارهایی نظیر قراردادهای آتی و اختیار معامله، کارکرد متنوعی برای طیف گسترده‌ای از سرمایه‌گذاران دارد. در این بازار یک دارایی پایه که قراردادها بر روی آن منتشر می‌شوند، تعریف می‌شود. این دارایی پایه می‌تواند محصولات کشاورزی، انواع فلزات و انواع فراورده‌های نفتی باشد. در بورس کالا نخستین بازار قراردادهای آتی روی سکه و محصولات کشاورزی مانند زعفران شکل گرفت. پس از مدتی در این نوع معاملات محصولات دیگری مثل پسته و زیره نیز افزوده شدند.

بازار فیزیکی

بازار فیزیکی یکی از بخش‌های مهم بورس کالا است. در بازار فیزیکی تحویل کالا مشابه بازار سنتی انجام می‌شود، البته قوانین و سازوکارهای به‌خصوصی نیز برای آن تعریف شده است. در بازار فیزیکی عرضه‌کننده مواد خام (پتروشیمی‌ها، فلزات و محصولات کشاورزی) و مصرف کننده با نظر گرفتن قوانین حاکم بر بورس کالا و با مزیت شفافیت در قیمت‌ها وارد معامله می‌شوند.

در بورس کالا چه محصولاتی معامله می‌شود؟

کالاهای بورس کالا را می‌توان مطابق دسته‌بندی سایت بورس کالا، به این شکل تقسیم کرد:

• کالاهای بازار فرعی شامل (کشاورزی، صنعتی، اموال غیرمنقول، ضایعات و مستعمل، فلزی، شیمیایی، معدنی، پلیمر و فرآورده‌های نفتی که ۹۱ زیرگروه اصلی و ۱۴۱ زیرگروه فرعی دارد.)
• محصولات صنعتی و معدنی شامل (فولاد، مس، آلومینیوم، روی، سرب، فلزات گران‌بها و صنعتی و معدنی و گروه چدن که خود شامل ۲۴ زیرگروه اصلی و ۴۸ زیرگروه فرعی دارد.)
• فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی شامل (گروه فرآورده‌های نفتی و گروه پتروشیمی که متشکل از ۹ زیرگروه اصلی و ۶۱ زیرگروه فرعی است.)
• محصولات کشاورزی (که دارای یک گروه اصلی، ۲۱ زیرگروه اصلی و ۷۶ گروه فرعی است.)
• کالاهای مشتقه و مالی که شامل (زعفران، سکه بهار آزادی، زیره سبز و پسته است. هم‌چنین اوراق سلف موازی استاندارد شرکت‌های مختلف نیز در این بازار داد و ستد می‌شود. )

بورس کالا در یک نگاه

1. معاملات در بورس کالا، متشکل و سازمان یافته، قانونمند، قابل نظارت، شفاف، عادلانه، رقابتی و کم هزینه است.
2. در بورس کالا، امکان پوشش، توزیع و انتقال ریسک وجود دارد.
3. در بورس کالا، کیفیت و کمیت کالا و مبلغ معامله و مدت معامله تضمین شده است.
4. کشف قیمت در بورس کالا از طریق حراج حضوری و بصورت شفاف صورت گرفته و با حذف رانت باعث فسادزدایی از بازار معاملات می گردد.
5. پذیرش کالا جهت فروش در بورس کالا منوط به داشتن استاندارد های اجباری برای آن کالا است و از این راه کیفیت کالا در بورس تضمین می گردد.
6. در بورس کالا، مبداء کالا مشخص و تضمین شده است.
7. در مقایسه با تشریفات مناقصات و مزایدات سرعت انجام معاملات در بورس کالا بسیار بالاتر بوده و جریان معاملات از امنیت کامل برخوردار است.
8. در صورت بروز اختلاف میان طرفین معامله، بورس کالا دارای مراجع اختصاصی بررسی و رسیدگی به دعاوی بوده و سرعت رسیدگی به دعاوی مطرح شده در مقایسه با دادگاه های عادی بالاتراست.
9. با استفاده از ابزارهای مالی مانند قراردادهای سلف و سلف استاندارد و ساز و کار اوراق بهادار مبتنی بر کالا، امکان تامین مالی بنگاه‌ها از این طریق وجود دارد.
10. حذف بخشی از هزینه‌های مرتبط با فروش و بازاریابی باتوجه به وجود بازار مستقیم و بدون واسطه در بورس کالا
11. وجود شفافیت در معاملات بورس کالا و حذف هرگونه عاملی که در حوزه فروش، منجر به ایجاد رانت خواهد شد.
12. طبق ماده (۶ (قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید، معادل ده درصد(۱۰%) از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورسهای کالایی پذیرفته شده و به فروش می رسد و ده درصد(۱۰%) از مالیات بر درآمد شرکت هایی که سهام آنها برای معامله در بورس های داخلی یا خارجی پذیرفته می شود و پنج درصد(۵ % ) از مالیات بر درآمد شرکت هایی که سهام آنها برای معامله در بازار خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می شود ، از سال پذیرش تا سالی که از فهرست شرکت های پذیرفته شده در این بورس ها و یا بازارها حذف نشده اند با تایید سازمان بورس و اوراق بهادار بخشوده می شود. شرکت هایی که سهام آنها برای معامله در بورس های داخلی یا خارجی یا بازارهای خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می شود در صورتی که در پایان دوره مالی به تایید سازمان بورس و اوراق بهادار حداقل بیست درصد (۲۰%) سهام شناور آزاد داشته باشند معادل دو برابر معافیت های فوق از بخشودگی مالیاتی برخوردار می شوند.

منابع اصلی:

۱- https://kala.irfarabi.com/mercantile-exchange/

۲- https://www.ime.co.ir/Strategies-and-objectives.html

۳- https://www.abco.ir/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%B1%D8%B3-%DA%A9%D8%A7%D9%84%D8%A7/

۴- https://akhbarbourse.com/what-is-ime/