چرا ارزیابی منظر در کنار ارزیابی محيط زیست مطرح نشده‌است؟

مقدمه

آنچه که امروزه زیبایی و زشتی پیکره مناظر ساخته شده ایران را به نمایش گذاشته است نشأت گرفته از سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقداماتی است که دست‌اندرکاران طی سالیان، آگاهانه و ناآگاهانه خواهان آن بوده‌اند. تاریخچه شکل‌گیری مناظر تحت توسعه در ایران نشانگر روند رو به رشد تخریب و نابودی محیط‌زیست بوده‌است. یکی از راه‌های اصلی نیل به توسعه پایدار در ایران انجام ارزیابی اثرات محیط‌زیستی از سیاست‌ها، برنامه‌ها و پروژه‌های توسعه قبل از اجرا و پیاده‌کردن برنامه مدیریت محیط‌زیستی در تمام مراحل اجرا و بهره‌برداری، در نظرگرفته شده‌است. در فرآیند انجام ارزیابی محیط‌زیستی در ایران با چالش‌های فراوانی از جمله محدود بودن آن به پروژه‌های بزرگ توسعه، مواجهیم. اما در این نوشتار عدم تعریف مفهوم منظر در این فرآیند نقد شده‌است. فقدان تعریف مشخص و واضح از جایگاه «منظر» و «ارزیابی منظر» در اسناد و آیین نامه‌های محیط‌زیست ایران و همچنین در میان جامعه متخصصین مرتبط با محیط، سبب سردرگمی متخصصان این حوزه و ناتوانی آن‌ها در برخورد با آشفتگی‌های محیط و منظر شده‌است. همچنین عدم تعریف مشخص از الگوی ارزیابی آثار منظرین پروژه‌های توسعه در ایران به موازات انجام ارزیابی اثرات محیط‌زیستی[۱]، ضعف بسیار بزرگی است که نیازمند ورود متخصصین منظر به این حوزه و ارتقا ادبیات موجود است.

پيشينه ارزیابی محيط زیستی و ارزیابی منظر در جهان

پیش از آنکه منظر[۲] به عنوان یک رشته[۳] مطرح شود، از اوایل دهه 70 میلادی، «ارزیابی محیط»، با معنای گسترده «محیط[۴]» در کشورهای توسعه یافته جریان یافت. تدوین سند «ارزیابی محیط‌زیستی» محصول همین دوران است. فرآيند تهيه گزارش ارزيابي اثرات محیط‌زیستی، برای اولین بار در سال 1969 ميلادي با وضع قانون سياست محيط‌زیستی ملي در آمريكا[۵] جنبه رسمی به خود گرفت. بعد از كنفرانس استكهلم در سال 1972 میلادی بسياري از كشورها خود را موظف به انجام مطالعات EIA قبل از اجرای طرح‌های توسعه نمودند. با مطرح شدن مقوله توسعه پایدار تاکید بیشتری بر ارزیابی صورت گرفت و پس از آن دیگر محدود به پروژه‌های توسعه‌ای بزرگ نماند و در مورد طیف وسیعی از مداخلات ساخت و ساز اهمیت یافت.

در اواسط دهه 90 میلادی در جریان شکل‌گیری و پیشرفت ادبیات تخصصی رشته منظر، با عنوان ارزیابی‌منظر[۶]، دستورالعمل‌های جدید، تدوین و انتشار یافت. این روند تا آن جا پیش رفت که در سال ۲۰۰۰ میلادی کنوانسیون برنامه‌ریزی منظر[۷] در اتحادیه اروپا به تصویب رسید. چرایی آن اینگونه مطرح شده‌است که: «منظر به عنوان یک عامل کلیدی در سلامت فردی، اجتماعی و کیفیت زندگی افراد در توسعه انسانی، سهیم است و تقویت‌کننده هویت اروپا می‌باشد. منظر نقش مهمی در منفعت اجتماعی در حوزه‌های فرهنگی،‌ اکولوژیکی،‌ محیطی و اجتماعی ایفا می‌کند.» (Ministers of the Council of Europe, 2000)

پيشينه ارزیابی محيط زیستی و ارزیابی منظر در ایران

علي رغم اينكه اصل پنجاهم قانون اساسي ایران به صورت واضح وظيفه همگان را حفاظت از محيط زيست در كشور جمهوري اسلامي اعلام نموده است، با این حال انجام مطالعات EIA در ایران با وقفه‌ای در حدود 25 سال و پس از صورت جلسه مورخ23/1/1373 شورایعالی حفاظت محیط‌زیست کشور الزامی گردید. از اين تاريخ تا به حال مطالعات متعددي در اين زمينه در كشور انجام شده‌است. در ابتدا پروژه‌های مشمول ارزیابی ۷ عنوان بوده و اکنون به ۵۱ عنوان رسیده است.

بنابر اهميت لزوم انجام مطالعات ارزيابي محيط زيستي، توجه و تأكيد بيشتري به سياست‌ها و اهداف آن به عمل آمد. از جمله ماده ۱۰۵ برنامه سوم توسعه، تنفيذ شده در ماده ۷۱ برنامه چهارم، و بند «الف» ماده 192 برنامه پنجم توسعه از مهمترين مواد اين برنامه‌ها هستند که بر انجام مطالعات ارزيابي محيط‌زيستي طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ توسعه‌ای کشور قبل از اجرا تاکید دارند (رحمتی، ۱۳۹۲: ۱۷). در مقایسه با سایر کشورهای جهان الگوی ارزیابی اثرات محیط‌زیستی (EIA) در ایران اساساً فاقد پیوندهای ارزیابی منظر است و در الگوی موجود مفهوم منظر در کنار محیط تعریف نشده‌است.

مفاهيم محيط و منظر در ایران

سایمون بل[۸]، معمار منظر، معتقد است واژه منظر به دلیل دلالت‌های بسیار، باید به طور مشخصی تعریف شود. محیط همه چیز را در بر می‌گیرد، اما منظر جزیی از آن است که زمینه فعلی فعالیت‌های ما محسوب می‌شود. در الگوی ارزیابی موجود مفهوم «environment»، «محیط‌زیست» تعریف و ترجمه شده و مفهوم منظر اساساً تعریف نشده‌است. لذا مفهوم محیط‌زیست پایه شکل‌گیری و تدوین معیارهای الگوی ارزیابی کنونی می‌باشد. این ارزیابی بیشتر متکی بر تحلیل اکولوژیکی است. محیط‌زیست عبارت است از محیط فیزیکی، زیست شناختی و اجتماعی که موجود زنده در آن زندگی می‌کند و با آن در کنش متقابل است. حال آن که منظر حاصل ادراک عوامل و محرک‌ها و تفسیر آن‌هاست. الگوی ارزیابی فعلی چون تعریف مشخصی از منظر ندارد شاخص‌ها و معیارهای لازم را نیز تعریف نکرده است. بنابراین به تمامی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای محیطی و انسانی باشد.

از دیگر سو، اطلاق واژه «محیط زیست» باتوجه به ساختارهای ذهنی و مفاهیمی که این واژه در ذهن متابدر می‌کند، عملا ً دافع بخشی از مخاطبان فعال در حوزه علوم‌محیطی است. در حالی که واژه «محیط» نظر به معنای گسترده‌تر آن می‌توانست جایگزین مناسب‌تری باشد. منظر، در کنوانسیون برنامه‌ریزی منظر اروپا با پیشرفتی قابل ملاحظه این چنین تعریف شده‌است:‌

«منظر به معنای پهنه ای است - ادراک شده توسط مخاطب- که شخصیت آن نتیجه عمل و تعامل عوامل انسانی و طبیعی می‌باشد». این کنوانسیون برای کل اعضای اتحادیه اروپا اعمال می‌شود و پهنه‌های طبیعی،‌ روستایی،‌ شهری و حاشیه شهری را پوشش می‌دهد و شامل زمین، آب‌های درون مرزی و پهنه‌های دریایی است (Ministers of the Council of Europe, 2000).

این درحالی است که چنین پیشرفت‌هایی از دید مسئولین امر پنهان می‌ماند و با وجود آگاهی از حضور ادبیات منظر در جامعه آکادمیک ایران،‌ آن‌ها را نادیده می‌گیرند. برنامه کاشناسی ارشد معماری منظر ایران در دانشگاه شهیدبهشتی از سال ۱۳۷۹ شروع به گرفتن دانشجو نمود. در بخشی از اهداف کلی رشته چنین آمده است: مجموعه دروس این دوره می تواند پشتوانه علمی قابل اطمینانی برای برنامه‌ریزی، ‌طراحی و مدیریت منظر به وجود آورد. پرسش مطرح در این جا این است که چرا سازمان محیط‌زیست،‌ به عنوان متولی EIA، به موازات تحولات جهانی در زمینه ارزیابی محیط حرکت نمی‌کند و چرا پیشرفت‌های صورت‌گرفته در جامعه منظر ایران را در نظر نمی‌گیرد؟ بسیاری از چالش‌های پیش روی ارزیابی محیط‌زیست و عدم کارایی آن در چگونگی تعریف محیط در این فرآیند و عدم تعریف منظر نهفته است. مسئولان مربوط حتی اگر رویدادها و پیشرفت‌های جامعه جهانی را دنبال نکنند و یا منظر را صرفا یک چشم‌انداز و آن چه بصری است بدانند،‌ حتما آلودگی بصری پیرامون پروژه‌های توسعه را به چشم می‌بینند. اما با این حال نیز واکنشی حداقلی از خود نشان نمی‌دهند.

نتيجه‌گيری

الزام اجرای ارزیابی محیط زیستی برای پروژه‌های توسعه در ایران تقریبا هم‌زمان با ورود ارزیابی‌منظر به ارزیابی‌های محیطی است با این حال با توجه به مطرح نبودن این دانش در محیط آکادمیک ایران، عدم تهیه پیوست منظر برای این سند قابل توجیه است. اما امروز که ادبیات تخصصی معماری منظر در ایران شكل‌گرفته و پیشرفت قابل توجهی نیز داشته است، ضروری است معماران منظر در این جریان ورود پیدا کرده و به ارزیابی آثار توسعه بر منظر و محیط از دیدگاه تخصص خود بپردازند. اینک بخش‌هایی از منظر توسط کسانی شكل داده می‌شود که محدود بودن دانش، تجربه، ارزش و دلبستگیشان سبب خوانش و روایت شکسته و ناقص داستان منظر شده‌است. هر رشته و گروه ذینفع از زاویه دید ادراکی، ارزشی، ابزاری و عملكردی خود مناظر پروژه‌های عمرانی را می‌خواند و نقل می‌کند و چون هرکدام تنها بخش خاص خود را می بینند، بسیاری از آن‌ها مناظری فقیر و ناتوان می‌سازند. لذا در اینجا تخصص معماری منظر لازم است تا همه این موارد را در کنار یكدیگر بنگرد، منظر را تبلور اعمال و افكار در محل بداند نه یک چیز مجرد و یا صرفاً یک چشم‌انداز، در این صورت شناخت منظرِ تحت عملیات توسعه به عنوان طیفی از معانی تحقق می‌یابد.

پی نوشت

[۱] . EIA (the environmental impact assessment)

[۲] . Landscape

[۳] . Discipline

[۴] . Environment

امروز می دانیم که «محیط» همان «منظر» نیست و هریک تعاریف مشخصی دارند.

[۵] . National Environmental Protection Agency (NEPA)

[۶] . Landscape Assessment

[۷] . European Landscape Convention

[۸]. Simon Bel

منابع

- رحمتی،‌ علیرضا. بررسی روند ارزیابی اثرات زیست محيطی در ایران چالش‌ها و راهکارها. محیط‌زیست و توسعه. سال ۳،‌شماره ۵ بهار و تابستان ۱۳۹۱. ۱۵-۲۳.

- مجموعه قوانين و مقررات حفاظت محيط زيست. ۱۳۸۳. سازمان حفاظت محيط زيست.

- European Landscape Convention adopted by the Committee of Ministers of the Council of Europe on 19 July 2000 and opened for signature by its member status in Florence on 20 October 2000.