گیاهان دارویی از هزاران سال پیش مورد توجه بشر قرار گرفته بود و هنوز هم اکثر مردم جهان هنوز به طب سنتی به عنوان یک روش برای درمان بسیاری از بیماری ها متکی هستند. 80 درصد دارو های مصنوعی از گیاهان دارویی منشا گرفته اند. در طب مدرن، حدود یک چهارم دارو هایی که برای بیماران تجویز می شود از گیاهان دارویی گرفته شده و به سختی آزمایش می شوند. قسمت های مختلف شامل ریشه، ساقه، برگ و بذر گیاهان دارویی از ارزش دارویی بالایی برخوردارند.
سازمان غذا و کشاورزی در سال 2002 تخمین زدن است که بیش از 50000 گیاه دارویی در سراسر جهان استفاده می شود. سازمان بهداشت جهانی تخمین زده است که حدود 80 درصد از جمعیت جهان عمدتا به طب سنتی وابسته اند. در سال های اخیر پیشرفت قابل توجهی در شناسایی و استفاده از خواص این گیاهان صورت گرفته است. سال ها است شناسایی گیاهان دارویی بر اساس ارزیابی ارگانولپتیک و استفاده از تکنیک های آنالیز مواد موجود در گیاهان مانند کروماتوگرافی کاغذی صورت می گیرد. گیاهان دارویی علاوه بر فوایدی که روی سلامت مردم دارند، در سودآوری ارزی برای کشور و ایجاد فرصت های شغلی برای افراد جامعه نیز موثر اند.
همه گیاهان ترکیبات شیمیایی دارند برای مثال برخی از گیاهان برای محافظت از خود در برابر حیوانات گیاه خوار یکسری هورمون و اسید سالیسیلیک تولید می کنند که از خواص دارویی فوق العاده ای برخوردارند. برای مثال گل نرگس دارای 9 گروه از آلکالوئید ها از جمله گالانتامین است که برای استفاده در برابر بیماری آلزایمر مجاز است. آلکالوئید ها مزه تلخ و سمی دارند که در قسمت هایی از گیاه که به احتمال زیاد توسط گیاه خواران خورده می شود متمرکز شده است.
وقتی قصد کشت بذر گیاهان دارویی را دارید باید از جزئیات لازم برای کشت بذر گیاهان دارویی آگاهی داشته باشید و مهارت هایی را در زمینه جوانه زنی بذر کسب کنید تا بتوانید موفق شوید و همه بذر ها به خصوص بذر گیاهان دارویی کمیاب را با کمترین تلفات به صورت سریع و یکنواخت کشت کنید.
کشت مستقیم بذر گیاهان دارویی در مقابل کاشت در سینی های کشت: بذر گیاهان دارویی اگر به طور مستقیم در باغ کشت شوند دارای مزایای زیادی است به ویژه که با استفاده از کشت مستقیم بذر گیاهان دارویی نیازی به استفاده از سینی های کشت و نیاز به نیروی کار برای انتقال این سینی ها به مزرعه حذف می شود. روش کشت مستقیم ساده ترین راه برای کشت گیاهانی است که به جابجایی ناشی از انتقال حساس هستند. نکته منفی در خصوص در بذر پاشی مستقیم این است که گیاه کوچک تازه جوانه زده در معرض تنش های محیطی مانند سرما، خشکی، آفات و بیماری ها و رقابت گیاهان روی گیاه تازه روییده قرار می گیرد احتمال از دست رفتن تعدادی از بوته های حاصل از کشت بذر وجود دارد. گیاهان دارویی که با استفاده از بذر می توانیم در زمین کشت کنیم و نتایج خوبی از کشت این بذور بدست آوریم:
می توانید سینی ها را قبل از استفاده با مواد ضد عفونی کننده، ضد عفونی کنید تا احتمال شیوع بیماری ها کاهش یابد بهتر است به جای استفاده از سموم شیمیایی از پر اکسید هیدروژن و ترکیبات سازگارتر با محیط زیست استفاده کنید تا سبب آلودگی محیط زیست نشوید.
برای کشت بذر گیاهان دارویی گیاهان چند ساله که دوره جوانه زنی دو تا سه ساله دارند کشت مستقیم بهتر از کشت در سینی کشت می باشد.
بسیاری از گیاهان قبل از جوانه زنی در باغ به یک دوره سرمای مرطوب نیاز دارند مانند همان روشی که بسیاری از گیاهان وحشی بعد از یک دوره سرد در طی زمستان با گرم شدن هوا در خاک گرم بهار جوانه می زنند. برای اطمینان از تامین سرمای مورد نیاز گیاه برای جوانه زنی ممکن است لازم باشد این گیاهان در اوایل بهار یا در پاییز کشت شوند که نیاز به مطالعه در مورد هر گیاه دارد و باید دستورالعمل روی بسته بذر را با دقت مطالعه کنید.
همچنین برای کشت بذر گیاهان دارویی گیاهان چند ساله که دوره جوانه زنی دو تا سه ساله دارند نیز کشت مستقیم بهتر از کشت در سینی کشت می باشد.
همچنین گیاهانی هم وجود دارند که به نشا کردن و جابجایی هستند و بهتر است مستقیم کشت شوند مانند:
– جو دوسر (Avena sativa)
– خشخاش کالیفرنیایی (Eschscholzia californica)
– خشخاش تریاک (Papaver somniferum)
– Coriandrum sativum
– جعفری (Petroselinum crispum)
– Ammi visnaga
– شبدر قرمز (Trifolium pratense)
– یونجه (Medicago sativa)
– شنبلیله (Trigonella foenum-graecum)
سینی های کشت بذر به راحتی همه جا یافت می شوند. این سینی ها در اندازه های مختلف وجود دارند. اگر سینی ها را در کنار پنجره، گلخانه کوچک یا زیر نور لامپ قرار می دهند بهتر است سینی های کشت با خانه هایی با اندازه کوچک استفاده کنید. استفاده از این انواع سینی به شما کمک می کند تا گیاهان بیشتری را در یک سینی کشت دهید. همچنین برخی گیاهان دارویی دوره جوانه زنی طولانی تری دارند که با استفاده از این کار می توانید در یک فضای کوچک تعداد زیادی بذر بکارید. تنها مشکل سینی هایی با سلول های کشت کوچک این است که باید گیاهان خود را زودتر به محل کشت اصلی انتقال دهید.
جوانه زنی بذر گیاهان دارویی تحت تاثیر عوامل متعددی قرار دارد. راحت ترین راه برای جوانه زدن بذر ها قرار دادن سینی های کشت در کنار پنجره رو به جنوب است که هم نور و هم گرما برای آن تامین می شود.
راه دیگر برای افزایش جوانه زنی بذر گیاهان دارویی استفاده از روش گرم کردن خاک (Bottom Heat) است. این روش بیشتر برای گیاهانی استفاده می شود که اغلب دوره جوانه زنی طولانی مدت دارند. روش های مختلفی برای گرم کردن بستر وجود دارد. یکی از راه ها برای گرم کردن بستر قرار دادن چند لوله آب گرم در زیر خاک است. سیستم جالب دیگر برای گرم کردن خاک در گلخانه این است که توده کمپوست را در گلخانه قرار دهید و سینی های کشت را روی آن قرار دهید. فعالیت باکتری ها در کمپوست می تواند سبب تولید گرما شود و از این طریق به گرم کردن بستر کشت و جوانه زنی بذر ها کمک کند.
باید حتما یک دماسنج خاک تهیه کنید و دمای خاک را کنترل کنید. دمای مناسب برای اکثر دانه ها 24 – 15 درجه سانتی گراد است. اجازه ندهید دمای خاک کم یا خیلی زیاد شود چون نوسانات دمایی در جوانه زنی بذر اختلال ایجاد می کند.
گلخانه مناسب برای کشت بذر گیاهان دارویی باید از جنس شیشه یا پلاستیک مقاوم در برابر یو وی باشد (پلاستیک 10 میل، 7 سال دوام دارد). دقت داشته باشید که در گلخانه حتما فن و پنجره جانبی قرار دهید چون استفاده از این تجهیزات می تواند سبب کاهش دما در طی روز های آفتابی شود و احتمال شیوع بیماری های قارچی را کاهش دهد.
البته شما برای کشت بذر گیاهان دارویی می توانید یک گلخانه ساده با لوله هایی با استفاده از پی وی سی تهیه کنید و روی آن پلاستیک قرار دهید. ارتفاع آن را 8/1 متر، طول 6 متر و عرض 3 – 5/2 در نظر بگیرید. اگر در منطقه ای هستید که بارش برف در آن زیاد است باید این تونل پلاستیکی را باید کمی شیبدار طراحی کنید و برف روی آن سر بخورد. گلخانه باید طوری طراحی شود که تحت وزش باد های شدید آسیب نبیند.
پرورش نهال های سالم گیاهان دارویی نیاز به یک خاک غنی از مواد غذایی با بافت مناسب دارد. بهتر است از مخلوط خاکی با اندازه ذرات کمی کوچکتر از ذرات خاک مورد نیاز برای سبزیجات استفاده کنید تا اگر بذر های ریز را کشت می کنید به داخل ترک های خاک خوب نفوذ کند و در خاک دفن شود و سطح خاک نیاید. اگر بذر گیاهان دارویی را در تعداد کمتر از ده سینی کشت قرار می دهید می توانید خیلی راحت یک بستر ارگانیک و خوب بخرید و بذر را پرورش دهید. اما اگر تعداد بذر های مورد کشت شما زیاد است برای کاهش هزینه می توانید از مخلوط خاک استفاده کنید.
می توانید با استفاده از یک مداد روی بستر سوراخ ایجاد کنید و بذر گیاهان دارویی مورد نظر خود را در سوراخ کشت کنید. یک قانون کلی وجود دارد این که باید بذر را در عمقی معادل یک تا دو برابر عرض بذر بکارید. بعد از کشت باید روی بستر های برچسب های چوبی یا پلاستیکی بزنید که حاوی بذر چه گیاهی است و در چه تاریخی کشت شده است.
بعد از کاشت بذر ها آبیاری مناسب امر ضروری می باشد. بذر گیاهان دارویی نسبت به بذر سبزیجات به توجه بیشتری نیاز دارند چون بذر گیاهان دارویی ریز تر هستند و سطحی تر کشت می شوند، به این ترتیب با آبیاری نامنظم خیلی راحت از بین می روند. با یک آبپاش خوب که آب را به اندازه کافی پودر و ریز می کند بذر ها را آبیاری کنید. آبیاری باید با صبر و حوصله صورت بگیرد تا آب به خوبی به اعماق نفوذ کند.
خیلی از بذر ها دارای یک ساعت داخلی هستند که به آن ها اجازه می دهد تا بدانند چه زمانی زمستان سپری شده است و می توانند جوانه بزنند رشد کنند. باغبانان می توانند با استفاده از یکسری روش ها می توانند چرخه ای را شبیه چرخه موجود در طبیعت برای بذر ها طراحی کنند و بذر را فریب بدهند تا جوانه بزند. می توان به جای زمستان گذرانی بذرها را در محیط سرد و مرطوب در یخچال قرار داد تا نیاز سرمایی آن تامین شود و بذر بتواند جوانه بزند.
بذر گیاهان دارویی که می توانند با استارتیفیکیشن یا سرمادهی جوانه بزنند:
برخی از دانه های برای جوانه زدن باید مستقیما در برابر نور قرار بگیرند. باید این بذر های نور دوست را در سطح خاک بکاریم و خیلی آرام آن ها را فشار دهیم تا با خاک تماس پیدا کنند. سپس خیلی با دقت و آرام آب روی آن بپاشیم طوری که بذر ها جابجا نشوند و از سطح خاک شسته نشوند. به هیچ وجه روی این بذر ها نباید لایه ضخیم بذر ها را قرار دهید. در لیست زیر نام برخی از بذر های نیازمند نور قرار گرفته است:
بسیاری از بذر ها دارای پوسته ضخیمی هستند که غیر قابل نفوذ اند و باید قبل از جوانه زدن بذر ها پوسته کمی خراش دهی شود یا ترک روی آن ایجاد شود تا بتواند سریعتر جوانه بزند. در طبیعت آتش سوزی یا آنزیم های گوارشی حیوانات ی تواند پوسته بذر را خراش دهی کند. شما می توانید بذر را بین دو قطعه کاغذ سنباده یا شن ماسه قرار دهید و خراش دهی یا اسکاریفیکیشن انجام دهید. اسکاریفیکیشن همان خراش دهی بذر است و از قرار گرفتن بذر در آتش یا تحت تاثیر آنزیم های معده حیوانات الهام گرفته شده است. بذر هایی که نیاز به اسکاریفیکیشن دارند شامل:
– گون (Astragalus propinquus)
– ختمی (Hibiscus sabdariffa)
– شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra, G. uralensis)
– Althaea officinalis
– گل ساعتی (Passiflora incarnata)
– Ceanothus spp.
– Vitex agnus-castus
محبوب‌ترین گیاهان دارویی در ایران و جهان
گیاهان دارویی لیست طویلی دارند، اما حتما قبول دارید که بعضی از آن‌ها مثل زنجبیل یا بابونه، شناخته شده‌تر هستند. این گیاهان هم به صورت تازه و هم به صورت خشک شده قابل استفاده‌اند.
به علاوه شما می‌توانید بسیاری از آن‌ها را به راحتی در باغچه منزل یا گلدان‌های خانگی خود تکثیر کرده و پرورش دهید. در ادامه به چند نمونه از پرکاربردترین و محبوب‌ترین گیاهان داروی ایران و جهان اشاره خواهیم کرد.
سنجد
سنجد یکی از گیاهان دارویی معروف و بومی آسیای غربی و مرکزی است. سه نوع درخت سنجد در دنیا وجود دارد که دو نوع آن به نام‌های هلاگنوس و هیپوفار در ایران وجود دارند.
جینسینگ
یکی از مشهورترین گیاهان دارویی جهان جینسینگ است که به نام گیاه جوانی و نوش دارو هم معروف است. ریشه، برگ‌ها و میوه این گیاه برای اهداف دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
زنجبیل
زنجبیل یک گیاه دارویی معروف و از نوع زیرزمینی است. ساقه ریشه‌دار آن بخش اصلی این گیاه است و ریشه آن از طریق گره‌های موجود روی همین ساقه‌ها رشد و نمو می‌کند و خواص درمانی بسیار زیادی دارد.
سنبل الطیب
سنبل الطیب یا علف گربه گیاهی است که در جنگل‌های کم‌درخت و در حاشیه جویبارها و گودال‌ها و در بیشتر مناطق آسیایی می‌روید. ساقه آن تا دو متر به صورت عمودی رشد می‌کند و گل‌هایی به رنگ سفید یا صورتی و به صورت خوشه‌ای دارد.
بابونه
بابونه گیاهی بسیار معطر با ارتفاع تقریبی ۳۰ سانت است. این گیاه دارویی ساقه‌ای سبز رنگ مایل به سفید و برگ‌هایی کوچک و کرک‌دار دارد. گل‌های آن در قسمت وسط زرد رنگ و دارای گلبرگ‌هایی سفید رنگ هستند که در انتهای ساقه و در تابستان رشد می‌کنند.
گل گاوزبان
گل گاوزبان گیاهی علفی و یک ساله است که ارتفاع ساقه‌های آن تا ۶۰ سانتی‌متر هم می‌رسد. ساقه‌های این گیاه خاردار شیاردار و برگ‌های آن ساده، مخملی و پوشیده از تارهای خشن است.
