روش تدریس فعال چیست؟ چرا روشهای تدریس در آموزش اهمیت زیادی دارد؟ برای داشتن کلاسی پویا و خلاق باید از چه روشهایی استفاده کنیم؟ آیا هنوز روشهای تدریس سنتی پاسخگوی نسل امروز است؟
نکته مهم این است که آموزش ابتدایی یکی از حساسترین دورههای تحصیلی کودکان است. به دلیل اینکه رشد و شخصیت کودکان در این دوره شکل میگیرد. در این دوره دانشآموزان همواره باید در حال کشف کردن باشند و یاد بگیرند چطور از تواناییهایشان استفاده کنند.
ما به عنوان معلم موظف هستیم برای داشتن کلاسی شاد و ایجاد بستری مناسب برای رشد مهارت دانشآموزان با استفاده از روشهای فعال و خلاق، یادگیری را برای آنها لذتبخش و هیجانانگیز کنیم. روشهای تدریس فعال نه تنها باعث فعال شدن و ایجاد مشارکت بین دانشآموزها میشود، بلکه به آنها کمک میکند تا مهارتهای تفکر انتقادی، حل مسئله و خلاقیتشان هم تقویت شود.
در ادامه با برخی از انواع روشهای تدریس فعال آشنا میشویم.
روش تدریس فعال روشی است که طی آن دانشآموزان مشغول فعالیت یادگیری باشند و معلم در کنارشان نقش راهنما داشته باشد و آنها را به یادگیری مطالب هدایت و راهنمایی کند.
روش تدریس فعال انواع مختلفی دارد. در این قسمت به معرفی ۳ نمونه از بهترین روشهای تدریس فعال میپردازیم.
طوفان فکری فعالیتی گروهی است که در آن هر دانشآموز به محض اینکه ایدهای به ذهنش میرسد آن را مطرح میکند. جلسات طوفان فکری میتواند استراتژی مفیدی برای تشویق به تفکر خلاق، همکاری و تعامل در کلاس درس باشد.
روش طوفان فکری امروزه یکی از متداولترین روشهای تدریس بوده که به راحتی با سایر روشها قابل تلفیق است.
در مرحله اول باید قوانین و قواعد لازم را شرح داد یا روی تابلو در معرض دید دانشآموزها قرار داد تا هنگام اجرای روش طوفان فکری به آن موارد توجه داشته باشند.
در این مرحله موضوع مورد نظر ارائه میشود و معلم به دانشآموزها فرصت مناسبی میدهد تا در مورد موضوع فکر کنند. اغلب، موضوع به صورت سوالی واگرا بیان میشود.
در صورت لزوم میتوان موضوع را از قبل به دانشآموزها اطلاع داد تا با پیش زمینه به کلاس بیایند.
در این مرحله نوبت به تولید ایده و بیان نظرها و پیشنهادهای دانشآموزها میرسد. رعایت نظم و نوبت بسیار قابل اهمیت است. معلم یا معلمیار میتواند نظرهای ارائه شده را پای تابلو ثبت کند. در این مرحله هیچ کس حق قطع کردن و مخالفت با نظرها و ایدههای شخص دیگر را ندارد حتی اگر اشتباه یا تکراری باشد.
ایدهها و نظرهای نوشته شده طبقه بندی و تفکیک میشود.
در مرحله آخر نظرها و پیشنهادها مورد بررسی و ارزشیابی قرار میگیرند و در نهایت تعدادی از آنها به صورت نتایج اعلام میشود.
افزایش اعتماد بنفس
افزایش مهارت تفکر
افزایش تعامل
افزایش خلاقیت
عدم اظهار نظر برخی از دانشآموزها، به خصوص دانشآموزهای کمحرف و خجالتی
نیاز به آگاهی نسبی دانشآموزها به موضوع
اگر معلم علوم هستید با استفاده از روش تدریس طوفان فکری میتوانید کلاسی شاد و پویا داشته باشید. روش طوفان فکری این امکان را میدهد که از خلاقیت و تفکر انتقادی دانشآموزان بهرهبرداری کنند و فضایی را ایجاد کنند که در آن دانشآموزان آزادانه ایدهها و نظرات خود را بیان کنند.
برای اجرای این روش ابتدا باید قوانین طوفان فکری را به طور واضح برای دانشآموزان مشخص کنید. برای مثال هر ایدهای باید مورد احترام قرار بگیرد و هیچ انتقادی نباید صورت گیرد و همه میتوانند آزادانه صحبت کنند و نظرهای خود را به اشتراک بگذارند. با تشویق به بیان آزادانه ایدهها و نظرات، خلاقیت در دانشآموزان تقویت میشود.
در مرحله بعد موضوع یا سوالی که میخواهید درباره آن بحث کنید را به وضوح معرفی کنید. به عنوان مثال راهٰهای حفاطت از محیط زیست چیست؟ فواید گیاهان چیست؟ و فتوسنتز چیست؟...
با طرح سوال میتوان باعث شد تا دانشآموز ترغیب شود برای یافتن جواب درست فکر کند و به جای دریافت اطلاعات به صورت یکطرفه، در فرآیند یادگیری فعال شرکت میکند.
در گام بعد باید به دانشآموزان زمان مناسبی داد تا در مورد موضوع به خوبی فکر کنند و ایدههای خود را بدون ترس از قضاوت شدن و اشتباه گفتن بیان کند. این روش میتواند تاثیر خوبی برای افزایش اعتماد بنفس و افزایش تعامل برخی از دانشآموزان از جمله دانشآموزهای خجالتی و کمرو داشته باشد.
بعد از اتمام زمان داده شده، دانشآموزها باید با رعایت نظم و قوانین روش طوفان فکری نظرات و ایدههای خود را به ترتیب بیان کنند. در این مرحله معلم میتواند ایدهها را بر روی تابلو ثبت کند. دانشآموزان با شنیدن نظرات دیگران میتوانند دیدگاه های جدیدی پیدا کنند و یادگیری عمیقتری داشته باشند. باید توجه داشت که در این مرحله هیچکس حق مخالفت کردن با نظرات شخص دیگر را ندارد حتی اگر اشتباه یا تکراری باشد.
پس از جمعآوری ایدهها باید به تحلیل و بررسی آنها پرداخت و از دانشآموزان خواست تا بهترین ایدهها را انتخاب کنند و دلایل انتخاب خود را توضیح دهند.
بر اساس ایدههای انتخاب شده میتوان پروژههای عملی یا تحقیقاتی در نظر گرفت که دانشآموزان بتوانند با آزمون و خطا به نتیجه کلی و درستی برسند.
در پایان فعالیت از دانشآموزان بخواهید تا نظرات خود را درباره فرآیند و نتایج به دست آمده به اشتراک بگذارند. این روش باعث میشود که دانشآموزان به یادگیری علاقهمند شوند و مهارتهای تفکر انتقادی و خلاقیت خود را تقویت کنند.
در نهایت، طوفان فکری به عنوان ابزاری آموزشی میتواند به یادگیری فعال و مشارکتی کمک کند و در تدریس دروس متعدد کاربرد زیادی دارد.
الگوی تدریس بدیعهپردازی یکی از روشهای تدریس مبتنی بر خلاقیت و تفکر انتقادی است که از استعاره و تشبیه برای تحریک تفکر خلاق و متنوع استفاده میکند تا درک عمیقتری از مفاهیم حاصل شود. این الگو باعث افزایش خلاقیت دانشآموزها میشود و آنها را ترغیب میکند تا به ابعاد مختلف موضوعات گوناگون فکر کنند. به همین ترتیب آنها میتوانند در هر موقعیتی ارتباط بین مفاهیم را درک و ایدههای جدید کشف کنند.
در این مرحله دانشآموزها با همیاری و هدایت معلم به توصیف موضوع میپردازند. معلم میتواند با سوالهای واگرا در مورد موضوع به آنها کمک کند. معمولا بحثهای کوچک گروهی باعث تحریک بیشتر مکالمات و پاسخهای بهتر میشود. زیرا دانشآموزها بر اساس ایدههای یکدیگر کار میکنند و ایده خودشان را گسترش میدهند.
در مرحله دوم دانشآموزها مفهوم یا موضوع مورد نظر را با اشیا، پدیدهها یا مفاهیم گوناگون دیگری مقایسه میکنند و به تفسیر و توصیف آن میپردازند.
در مرحله سوم از دانشآموزها خواسته میشود خود را جای فرد دیگر، شئ و یا هر چیزی که مورد نظر است بگذارند و از زبان آن احساسات، تمایلات و انگیزههای خود را بیان کنند.
از دانشآموزها خواسته میشود کلمات متضاد را از بین قیاسها و تشبیههای انجام شده انتخاب کنند و آنها را با یکدیگر که در تضاد هستند ترکیب کنند.
در این مرحله دانشآموزها با انتخاب بهترین قیاسها، برای توصیف موضوع یا مفهوم مورد نظر بهصورت خلاقانه عمل میکنند. هدف اصلی این است که دانشآموزها با استفاده از ترکیبات متضادی که انتخاب کردهاند ایدههای نو بسازند.
تقویت رشد و خلاقیت
زمینهساز نوآوری و ابداع
یادگیری عمیق و موثر
آشنایی با سایر دیدگاهها نسبت به موضوع
آگاهی از احساسات، تمایلات و انگیزههای دانشآموز نسبت به موضوع
نیاز به آگاهی نسبی دانشآموزها به موضوع و داشتن اطلاعات اولیه از مفاهیم و تعاریف
زمانبر بودن برای رسیدن به نتیجهای مطلوب
روش تدریس بدیعهپردازی رویکردی آموزشی است که به دانشآموزان این امکان را میدهد تا ایدهها و مفاهیم را به شیوهای نوآورانه و خلاقانه بررسی کنند. روش تدریس بدیعهپردازی میتواند در تدریس انواع دروس و موضوعات به کار رود.
برای اجرای بدیعهپردازی در مرحله اول معلم باید برای مطرح کردن موضوع، سوالاتی طرح کند که پاسخهای متنوعی داشته باشد و دانشآموزان را به تفکر عمیق واردار کند. به عنوان مثال به جای پرسیدن دوست چیست؟ پرسیده شود، دوست برای شما چه معنایی دارد و چرا آن را مهم میدانید؟
در این روش می توان از تکنیکهایی مانند طوفان فکری، بازیهای نقشآفرینی و داستانگویی میتوان استفاده کرد تا دانشآموزان بتوانند ایدههای جدیدی تولید کنند.
سپس در مرحله بعد دانشآموزها میتوانند به صورت گروهی موضوع یا مفهوم مورد نظر را در ۳ مقیاس مختلف بررسی کنند.
１. قیاس مستقیم
در قیاس مستقیم دانشآموزان باید دوست را با ویژگیهای خود آن بسنجند. به عنوان مثال برای مفهوم دوست میتوان گفت
دوست شبیه برادر است چون در سختیها به ما کمک میکند.
دوست شبیه آینه عیوب ما را به ما نشان میدهد.
２. قیاس شخصی
در قیاس شخصی دانشآموزان باید دوست را از منظر تجربیات و احساسات شخصی خود بررسی کنند.
３. قیاس متضاد
در قیاس متضاد دانشآموزان باید دوست را با مفاهیم متضاد مانند دشمن و تنهایی مقایسه کنند.
این مرحله به دانشآموزان کمک میکند تا با دید وسیعتری به موضوع مورد نظر بپردازند و آن را در قالب مفاهیم دیگری بررسی کنند.
سپس در مرحله آخر دانشآموزان باید با انتخاب بهترین قیاسها، برای توصیف موضوع یا مفهوم دوست بهصورت خلاقانه عمل کنند و با استفاده از ترکیبات متضاد ایدهای نو بسازد. به عنوان مثال دوست مانند یکی از اعضای خانواده است. من برای دوستانم مانند کوه هستم نه سراب و در سختیها آنها را یاری میکنم.
با استفاده از این روش معلم میتواند برای تمام دروسها محیطی مشارکتی، خلاق و انگیزشی ایجاد کند که دانشآموزان بتوانند به صورت فعال شرکت کنند و یادگیری عمیق داشته باشند.
روش تدریس ساختگرایی شامل پنج مرحله است که هر مرحله با حرف لاتین «E» شروع میشود، به همین دلیل به روش5E معروف میباشد. الگوی تدریس E5 بر اساس نظریه ساختگرایی در یادگیری است که دانشآموزها دانش و معنا را از تجربیات و ایدههای فکری خود میسازند. در واقع این مدل آموزشی به دانشآموزها اجازه میدهد تا از طریق کاوش درک عمیقتری از مفاهیم پیدا کنند.
این مرحله برای جلب توجه به موضوع مورد نظر و ایجاد انگیزه و علاقه در دانشآموزها است. معلم میتواند در این مرحله از سوالی جالب، داستانی نیمهتمام، تصاویر، واقعیتهای علمی و … که متناسب با سطح سواد دانشآموز است استفاده کند.
در این مرحله دانشآموزها تفکر کرده و به جستوجو، شناسایی، اکتشاف راهحلها و انجام فعالیتهای عملی میپردازند که به آنها کمک میکند مفهوم یا فرآیندی کشف کنند.
این مرحله با هدف پرورش و تقویت تفکر انتقادی و همچنین توانایی تجزیه و تحلیل اطلاعات صورت میگیرد. معلم باید از دانشآموزها بخواهد تا تجربیات و دستاوردهای خود را از مراحل قبلی به اشتراک بگذارند.
در این مرحله از دانشآموزها خواسته میشود تا آموختههای فعلی را با استفاده از مباحثی که در گذشته یاد گرفتهاند ترکیب کنند و به نحوی از آموختههای گذشته و حال خود در راستای گسترش مطالب استفاده کنند.
به طور کلی، ارزشیابی مختص مرحله آخر نبوده و از اولین مرحله آغاز شده است. در این مرحله نیاز است تا شرایطی مناسب برای ارائه آموختهها، گزارشها، نظرها و همفکری و جمعبندی مباحث آماده شود. همچنین میتوان در پایان با سوالاتی تسلط دانشآموزها را بر موضوع تدریس شده مورد ارزشیابی قرار داد.
آشنایی با سایر منابع یادگیری
یادگیری عمیق و پایدار
افزایش مهارتهای تفکر و حل مسئله
ایجاد بستر مناسب برای تولید دانش
نیاز به زمان بیشتر و همچنین بردباری معلم
نیاز به تبحر در شیوه اجرا
روش تدریس ساختگرایی بر پایه جستجوی فعالانه دانشآموزها از طریق فعالیتهای گوناگون برای کشف راهحلها، مفاهیم و اصول و قوانین است.
برای ایجاد کلاسی جذاب با استفاده از این روش معلم میتواند فعالیتهای گروهی، بحثهای کلاسی و بازی های آموزشی مختلف را در کلاس اجرا کند. این فعالیتها باعث میشود که نه تنها دانشآموزان اطلاعات را بهتر درک کنند بلکه توانایی تفکر انتقادی، خلاقیت و حل مسئلههای گوناگون را نیز تقویت کنند. با توجه به سطح سواد دانشآموزان در پایههای بالاتر میتوان خیلی بهتر از این روش بهره برد.
در مرحله اول به منظور جلب توجه دانشآموزان معلم میتواند با برنامهريزی و مشارکت گروهی از دانشآموزان و روشهای مختلف مانند اجرای نمايش، داستانگویی، شعرخوانی، طرح معما، بازی و ... اين مرحله را جذابتر کند. به عنوان مثال برای بیان کردن موضوع مساحت متوازیالاضلاع میتوان آن را به صورت داستان زیر بیان کند.
بچهها دیروز که به مدرسه میآمدم، اصغرآقا بقالی سر کوچه قصد داشت مغازهاش را که به شکل زیر است کفپوش کند. او از من خواست تا مساحت مغازهاش را بگویم تا به اندازه کافی سرامیک تهیه کند. مغازه او شبیه به کدام اشکال هندسی است؟
در این قسمت معلم باید شکل را بر روی تخته رسم کند و از دانشآموزها بخواهد درباره سوال پرسیده شده فکر کنند. سپس متوازیالاضلاعی را روی کاغذ رسم کنند و روش محاسبه مساحت آن را بیابند. اگر متوجه نشدند معلم میتواند آنها را کمی راهنمایی کند. مثلا از آنها بپرسد آیا میتوان به کمک مساحت مستطیل، مساحت متوازی الاضلاع را بدست آورد؟
دانش آموزان در گروههای خود، پيرامون سوال مطرح شده به بحث و گفت و گو میپردازند و نتايج حاصله را در برگههای گزارش گروهی ثبت مینمايند. معلم در اين مرحله با حضور در گروهها، ضمن مشاهدهی فعاليت آنها، نقش مشاور و راهنما را ايفا میكند.
در مرحله بعد دانشآموزان راه حلهای احتمالی خود را بیان میکنند و برای یکدیگر توضیح میدهند. آنها در نهایت باید متوجه شده باشند که با برش قسمتی از شکل و اتصال آن به طرف دیگر متوازیالاضلاع را به مستطیل تبدیل کنند.
دانشآموزها باید بتوانند با از استفاده آموخته های قبلی خود به کمک گسترش و تعمیم آن در حل مسئله جدید به کمک فرمول مساحت مستطیل، فرمول مساحت متوازیالاضلاع را بدست بیاورند.
باید توجه داشت که ارزشیابی مستمر را میتوان از مرحله اول آغاز کرد و یا در آخر محاسبه مساحت چند شکل متوازیالاضلاع و یا حتی اشکال ترتیبی با متوازیالاضلاع را از دانشآموزان خواست.
به طور کلی یادگیری فعال، آموزش مدرن و توسعه یادگیری را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. استفاده از روش های یادگیری فعال با تمرکز بر مشارکت گروهی، تأمل و تفکر خلاق مزایای زیادی را ارائه میدهد. این رویکرد باعث تقویت نگهداری اطلاعات، بهبود تفکر انتقادی، پرورش همکاری، افزایش تعامل و خلاقیت میشود.
