تاریخچه کتاب
کتاب، قدمتي پنج‌هزار ساله دارد. کتابهاي نخستين به شکل لوح‌هاي گلي بودند. اما با گذشت زمان با توجه به دسترسي بشر به امکانات جديد و تغيير نياز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکل کتابها تکامل يافت.
لوح‌هاي گلي
نوشته به خط سومري مربوط به ۲۲۰۰ تا ۲۴۰۰ پيش از ميلادلوح‌هاي گلي، در منطقه بين‌النهرين براي نوشتن مورد استفاده قرار مي‌گرفت. استفاده از اين روش در ۲۵۰۰ سال قبل از ميلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسيد. اما با گذشت زمان، بابلي‌ها و آشوري‌ها نيز همين روش را به‌کار گرفتند. اين لوح‌ها با استفاده از خاک رس و آب ساخته مي‌شدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهاي نوک‌تيز بر روي آنها نوشته مي‌شد. نوشته‌هاي بيشتر اين لوح‌ها، بيشتر مرتبط با امر بازرگاني، اداري و حکومتي بود.
پاپيروس
استفاده از کاغذ پاپيروس براي نوشتن از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از ميلاد در مصر رايج شد و تا قرن ششم ميلادي نيز ادامه يافت. کاغذ پاپيروس، صفحه‌اي بود که از گياه پاپيروس به‌صورت يک تومار با درازاي چند متر و عرض ۳۰ سانتي‌متر ساخته مي‌شد. اين تومار، انعطاف‌پذير بود و پس از پيچيده شدن به‌صورت يک استوانه به قطر ۵ تا ۶ سانتي‌متر در مي‌آمد. ابزار نوشتن بر روي پاپيروس، ني يا قلم‌ني آغشته به مرکب بود. اختراع پاپيروس يکي از تحولات بسيار مهم در تاريخ کتاب محسوب مي‌شود. قديمي‌ترين کتابي که به‌صورت تومار پيدا شده‌است، پاپيروس پريس نام دارد که مشتمل بر گفته‌هاي اخلاقي است. داستان سينوحه نيز يکي از معروف‌ترين کتابهايي است که بر روي پاپيروس نگاشته شده‌است. پاپيروس اگرچه سبک و کم‌حجم بود، اما برخلاف لوح‌هاي گلي، شديدا آسيب‌پذير بود و به‌همين دليل تاکنون هيچ مجموعه مهمي مربوط به مصر باستان، از زير خاک بيرون نيامده‌است.
به‌جز مصر، پاپيروس در يونان و روم نيز به‌طور گسترده مورد استفاده قرار مي‌گرفت. به نظر مي‌رسد که واژه انگليسي paper (به معناي کاغذ) نيز از پاپيروس ريشه گرفته باشد.
ساير انواع تومارها
به‌جز پاپيروس، چرم، پوست حيوانات و پارچه نيز براي نوشتن مورد استفاده قرار مي‌گرفت. پوست، مرکب را از هردوطرف جذب مي‌کرد و از پاپيروس بادوام‌تر و انعطاف‌پذيرتر بود.
کدکس
کدکس، شکل امروزي کتاب است؛ يعني صفحات پوست، پاپيروس و غيره که تا خورده و از يک محل به يکديگر دوخته شده باشند. پيدايش کدکس به قرن دوم ميلادي بر مي‌گردد که توسط مسيحيان براي نگارش متون مذهبي مورد استفاده قرار مي‌گرفت. اين فرم از کتاب، به‌دليل مزيت‌هايي که داشت، از قرن چهارم ميلادي رواج پيدا کرد. ازجمله مزيت‌هاي آن مي‌توان به قابليت جستجوي بهتر، امکان بهتر براي انبار و نگهداري آن (در کتابخانه) و توليد سريع‌تر اشاره نمود. در اين زمان در صومعه‌ها و کليساها، اتاق‌هايي ايجاد شده بود که در آنها کار رونويسي از انجيل و دعاها صورت مي‌گرفت و عملاً کتاب توليد مي‌شد. همچنين با گذشت زمان، توليد کاغذ (که قبلا در چين اختراع شده بود)، در ايران و پس از آن در اروپا رايج شد و به تبع آن، کتابهاي کاغذي نيز ابداع شدند.
چاپ
تا قبل از اختراع ماشين چاپ، نسخه‌برداري از کتابها تنها از طريق رونويسي از کتابها امکان‌پذير بود که توليد کتاب را بسيار کند و دشوار مي‌کرد. اما در سال ۱۴۳۹، با اختراع ماشين چاپ توسط يوهانس گوتنبرگ آلماني، تحول بسيار بزرگي در صنعت نشر کتاب صورت گرفت. اولين کتابي که با استفاده از دستگاه گوتنبرگ چاپ شد، انجيل بود که به علت تعداد سطرهايش در هر صفحه، به انجيل ۴۲ سطري معروف شد.اين ماشين چاپ، ماشين فشار پيچي نام گرفت و سرعت چاپ آن، ۷۰ تا ۱۰۰ برگ در ساعت بود.
در عين حال، به نظر مي‌رسد که مکانيزم چاپ، پيش از گوتنبرگ در چين رايج بوده است. برخي از منابع اختراع چاپ يا حروفچيني متحرک را به پي‌شنگ، کيمياگر چيني نسبت مي‌دهند. اختراع وي، شامل حروف مستقل چاپي بود که بر روي سفال مرطوب حکاکي مي‌شد و پس از پختن، دوام زيادي پيدا مي‌کرد.
کتاب الکترونيکي
کاربر، درحال خواندن يک کتاب الکترونيکي با استفاده از يک کتابخوان الکترونيکينوشتار اصلي: کتاب الکترونيکي
در سال‌هاي اخير، استفاده از رايانه‌ها موجب آساني چاپ کتاب و توسعه چاپ و نشر کتابهاي چاپي شده است. در اواخر سده بيستم، تجهيزات ارتباطي مانند تلويزيون، رايانه و اينترنت، مفهوم کتاب به‌عنوان مهمترين منبع اطلاعاتي را به چالش کشيدند. از سوي ديگر با ذخيره‌شدن اطلاعات يک کتاب در نوارهاي صوتي و سي‌دي، تعريف کتاب به‌عنوان «مجموعه‌اي از کاغذهاي چاپ‌شده يا دستنويس» نيز به چالش کشيده شده است.
پيدايش کتابهاي الکترونيکي به سال ۱۹۷۱ باز مي‌گردد. اين کتابهاي الکترونيکي، با بهکارگيري لامپ اشعه کاتد، تصاويري را بر روي پرده پديد ميآورد که مي‌توانست جايگزين چاپ و کاغذ شود. اما نخستين کتاب الکترونيکي ديجيتال، به نام Nuvomedia’s Rocket در سال ۱۹۹۹ منتشر شد.
اخيرا تلاش‌هاي براي تبديل کتابهاي عادي به کتابهاي الکترونيکي صورت گرفته‌است. اين تلاش‌ها در جنبشي به نام پروژه گوتنبرگ (به انگليسي: Project Gutenberg) در حال اجراست. همچنين براي آسانسازي کاربرد کتابهاي الکترونيکي، تجهيزات ديجيتالي ويژهاي به نام (کتابخوان الکترونيکي) (elctronic book reader) به بازار معرفي شده است. اين تجهيزات در حقيقت، رايانه‌هاي کوچکي هستند که توانايي ذخيره‌سازي و بازيابي شمار زيادي کتاب الکترونيکي را دارند.
برخي از ويژگي‌هاي کتابهاي الکترونيکي که باعث شده است کاربرد آنها گسترش يابد، عبارتند از:
آساني انتقال در عين يکپارچگي مطالب
انسجام مطالب و تنوع کاربرد
تبادل بينابين مطالب با يکديگر
پشتيباني از امکانات چند رسانهاي
آساني کار و اجرا
کتاب شفاهي
يک کتاب‌گويا روي نوارکاستکتاب شفاهي يا کتاب گويا يا کتاب صوتي (به انگليسي: Audiobook) سندي است که به صورت صوتي تهيه مي‌شود و روي نوار کاست، سي‌دي و … ضبط مي‌شود. اين اسناد معمولاً کتابهايي هستند که قبلا به طور مکتوب منتشر شده‌اند و اکنون توسط خود نويسنده، مترجم و يا هنرپيشگان روخواني مي‌شوند. در حال حاضر سايتهاي اينترنتي بسياري نيز کتابهاي صوتي يا گويا يا شفاهي ارايه مي‌دهند که برخي بصورت رايگان هستند و برخي ديگر در ازاي پرداخت پول قابل شنيدن مي‌شوند. اخيرا نيز سايت ايران صدا www.iranseda.ir که راديوي اينترنتي صدا و سيماي ايران است برخي کتابها را به دو صورت نمايشي و روائي بعنوان کتاب صوتي در اختيار ديگران قرار داده است.
منبع : مديريت وبرنامه ريزي
