سید علی محمودی | پژوهشگر علوم سیاسی و استاد دانشگاه*
در هنگامۀ بالا گرفتن تأثیرات مرگ‌آور و ویرانگر ویروس کرونا در ایران، همچنان شاهد آشفتگی فکریِ ناشی از درآمیختن نادرست و تشویش‌آمیز بین وجه مابعد الطبیعیِ «دین» و قلمرو «دانش» در میان شماری از اشخاص به‌ویژه حاکمان کشور هستیم.
چندی پیش در متنی زیر عنوان: «کرونا و ما، در میانۀ «جهان‌پدیدار» و «جهان‌ناپدیدار»، نوشتم: «جهان پدیدار (Phenomenon)، قلمرو واقعیت و برای انسان «فهم‌پذیر» است، اما جهان ناپدیدار (noumenon)، قلمرو «مابعدالطبیعه» و برای انسان «فهم‌ناپذیر» است، اما می‌تواند«باورپذیر» باشد. این دو جهان و تمایر آن در ایران برای ما ناشناخته است.
خلاصۀ این بحث معرفت‌شناختی آن‌است‌که بشر در جهان واقعیت می‌تواند پدیده‌ها را فهم کند و از آنها درک بین‌الاذهانی داشته باشد، مانند درک ما از انسان، طبیعت، تاریخ بشری و دانش‌های علوم انسانی و تجربی. در برابرِ این جهان فهم‌پذیر، جهان مابعدالطبیعه قرار دارد که نمی‌توانیم آن را بشناسیم، زیرا از جنس واقعیت و دانش نیست، از این‌رو آزمونناپذیر است، مانند خدا، فرشته، بهشت و دوزخ که «درک‌ناپذیر»اند اما می‌توانند«باورپذیر» باشند.
کانت در مواجهه با تجربه‌گرایان که هیچ گزارۀ غیرتجربی را فهم‌پذیر نمی‌دانستند، این نظریۀ معرفت‌شناختی را در نقد عقل محض بازتاب داد. او این دیدگاه را رد کرد که گزاره‌ها یا فهم‌پذیرند یا فهم‌ناپذیر. او با مطرح کردن گزاره‌های باورپذیر، بر محدود بودن فهم بشری انگشت نهاد و در این رساله نوشت: «من دانش را کنار زدم، تا جا برای ایمان باز شود.» چنین نیست که هر گزارۀ فهم‌ناپذیری بی‌معنی و مُهمَل باشد، بلکه می‌تواند باورپذیر باشد.» (t.me/Drmahmoudi7)
اخیراً علی مطهری در پیام کوتاهی نوشته است: «از روزی که آقایان جنتی و کدخدایی حدود ۹۰ نماینده مجلس را آن هم بعضاً به خاطر اظهار نظر برخلاف نظر آنها رد صلاحیت کردند، یک دست الهی مجلس را تعطیل کرد. شاید این علامتی باشد برای این دو که دست از روش غلط خود بردارند» (توییتر علی مطهری).
آری، می‌دانیم مجلس را تعطیل کردند. اکنون به دلایل و علل این تصمیم‌گیری و پی‌آمدهای آن کار ندارم. می‌توانستند جلسات آن را به شکل مَجازی برگزار کنند؛ گرچه در قانون‌گذاری و نظارت بر امور کشور، مجلس بر مبنای قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در عمل فاقد اختیار و استقلال لازم است.
بحث اساسی این است که چرا علی مطهری، تعطیل کردن مجلس را به خداوند نسبت می‌دهد؟ این گزاره که: «یک دست الهی مجلس را تعطیل کرد»، یعنی چه؟ از کجا فهمیده‌اید که این کار خداوند بوده است؟ آیا به شما وحی شده است؟ آیا شما پیغمبرید؟ اگر چنین است، اینها را اثبات کنید. این قبیل ادعاها، وهنی و جفایی است به ساحت خداوند.
این روزها، از این دست نسبت‌ها، بیش از پیش به خداوند داده می‌شود. به عنوان نمونه‌ای دیگر، سعید نمکی وزیر بهداشت هم شبیه آن را ادعا کرده است: «اعجاز الهی باعث کنترل کرونا در ایران شده»(فایل صوتی). این خبر از کجا به شما رسیده است؟ مأخذ این ادعا را معرفی کنید. می‌دانیم از واپسین عصر معجزات خداوند، بیش از ۱۴۰۰ سال می‌گذرد. این معجزه، قرآن است.
در بهترین حالت، فرض می‌کنیم این مطالب به نحو «شهودی» (Intuitive) به شما در بیداری یا خواب الهام شده است. باید دانست که دریافت‌های شهودی، «شخصی» است و ازاین‌رو خارج از دایرۀ «دانش» است که «قابل فهم» و «بین‌الاذهانی» باشد. بنابراین نمی‌توان در حکومت‌گری آنها را مبنا قرار داد، زیرا خارج از حیطۀ علم سیاست است که واجد منطق، قانون‌مندی و زبان سیاست‌ورزی است. بن‌مایۀ این موضوع، معرفت‌شناسی (Epistemology) است که به شرح و بسط بیشتری نیاز دارد.
شما تصمیم‌ها و اقدام‌های خود در کار حکومت‌گری را به مردم گزارش بدهید تا صاحب‌نظران، قوت‌ها و ضعف‌های شما را ارزیابی کنند. می‌توانید از خداوند طلب یاری کنید، به درگاه او دعا و نیایش کنید، اما در کارهای حکومتیِ خود (تصمیم‌گیری و اجرا)، نمی‌توانید از عالَم غیب برای مردم خبر بیاورید و خداوند را «شریک» کارهای خود کنید.
در این صورت، افزون بر مشکل معرفت‌شناختی، خطاهای ریز و درشت شما در انجام وظایف کشوری، به حساب خداوند نیز نوشته می‌شود. شما وفق قانون، به وظایف پارلمانی و دولتی خود عمل کنید. چرا با خداوند بازی می‌کنید و از ذات باری، خرج می‌کنید؟ دین، ملعبه و ابزار نیست. بیش از این با خدا و دین او بازی نکنید.
