مقدمه
اتاق فرار (Escape Room) پدیدهای است که در کمتر از دو دهه، از یک سرگرمی نوپا در چند شهر آسیای شرقی و اروپایی، تبدیل شده به یک صنعت جهانی با هزاران مجموعه در سراسر دنیا. در ایران هم عمر این صنعت بیش از یک دهه نیست، اما رشد آن چنان سریع بوده که امروز کمتر شهری را میتوان یافت که در آن حداقل یکی دو اتاق فرار وجود نداشته باشد.
این رشد سریع، همواره با پرسشهای حقوقی، فرهنگی و صنفی همراه بوده است:
آیا اتاق فرار یک فعالیت فرهنگی-هنری است؟
آیا یک کسبوکار خدماتی/سرگرمی است؟
یا میتوان آن را «ورزش» دانست و به تبع آن، زیر نظر وزارت ورزش و جوانان قرار داد؟
این پرسش بهویژه در ایران اهمیت پیدا کرده، چون برخی تلاشها صورت گرفته تا اتاق فرار ذیل مجوزهای وزارت ورزش تعریف شود. اما آیا چنین مسیری در جهان سابقه دارد؟ آیا کشورهای دیگر اتاق فرار را به عنوان ورزش شناختهاند؟ و اگر نه، پس چه نهادی در دنیا متولی آن است؟
---
ورزش چیست و اتاق فرار کجای این تعریف میایستد؟
برای اینکه بفهمیم اتاق فرار ورزش است یا نه، باید ببینیم ورزش چه ویژگیهایی دارد:
1. رقابتی بودن: ورزشها معمولاً رقابتی هستند.
2. تمرینپذیری: نیازمند تمرین مداوماند.
3. فعالیت بدنی: عنصر اصلی ورزش فعالیت فیزیکی است.
4. قابلیت سنجش: با امتیاز، رکورد یا زمان قابل اندازهگیریاند.
5. سلامت جسمانی: اغلب با بهبود سلامت و آمادگی بدن همراهاند.
اتاق فرار هیچیک از این شاخصها را بهطور کامل ندارد. نه رقابت سازمانیافتهای در آن هست، نه نیاز به تمرین، نه فعالیت بدنی جدی. بنابراین در تعریف کلاسیک ورزش نمیگنجد.
---
تجربه کشورهای مختلف
در این بخش با کمک سرچ گوگل و ابزارهای هوش مصنوعی، بررسی کردم که اتاق فرار در کشورهای مختلف چگونه تعریف میشود، تحت کدام قوانین است و مجوزش از کجا گرفته میشود.
🇺🇸 ایالات متحده
چرا ورزش نیست؟
در «کد بینالمللی ساختمان» (IBC 2021)، اتاقهای فرار بهعنوان Special Amusement Areas تعریف شدهاند، مشابه شهربازی یا خانه وحشت.
NFPA (انجمن ملی حفاظت از آتش) هم آنها را در دسته Special Amusement Buildings قرار داده است.
در نظام صنعتی آمریکا (NAICS)، اتاق فرار زیر گروه 713990 – سایر صنایع تفریحی و سرگرمی است.
اداره مالیات نیویورک در سال 2024 صراحتاً اعلام کرد که بلیت اتاق فرار مشمول مالیات سرگرمی است و معافیت ورزشی ندارد.
مجوز از کجا؟
Business License از شهرداری یا County Clerk.
Zoning Approval برای اطمینان از مجاز بودن کاربری.
Fire Marshal Inspection برای بررسی خروج اضطراری و سیستم اطفای حریق.
Building Code Compliance طبق IBC و NFPA.
---
🇬🇧 بریتانیا
چرا ورزش نیست؟
اداره مالیات (HMRC) در «VAT Notice 701/45» تصریح کرده که معافیت ورزشی فقط برای فعالیتهای بدنی و تحت نهادهای ورزشی معتبر است؛ اتاق فرار شامل آن نمیشود.
در کاربری شهری، اتاق فرارها بهعنوان Leisure / Indoor Recreation یا «Sui Generis» طبقهبندی میشوند.
حتی اگر مشروبات الکلی یا سرگرمیهای دیگر ارائه دهند، مسیرشان Premises Licence است، نه مجوز ورزشی.
مجوز از کجا؟
Local Council (شورای محلی): برای تغییر کاربری.
Planning Permission: در صورت نیاز.
Premises Licence: اگر خدمات خاصی ارائه شود.
Health & Safety Executive: برای ایمنی کارکنان و مشتریان.
---
🇨🇦 کانادا (تورنتو)
چرا ورزش نیست؟
شهرداری تورنتو اتاق فرار را ذیل Amusement Establishments قرار داده.
در همان سند هم تأکید شده که این دسته شامل «باشگاههای تندرستی و ورزشی» نیست.
مجوز از کجا؟
Municipal Licensing & Standards Division برای Amusement Establishment Licence.
Fire Services برای ایمنی حریق.
Building Division برای بررسی کاربری و ظرفیت.
---
🇵🇱 لهستان
چرا ورزش نیست؟
بعد از حادثه کوشالین در ۲۰۱۹ (مرگ ۵ نوجوان در آتشسوزی)، اتاق فرارها بیشتر از هر چیز بهعنوان اماکن پرخطر و نیازمند ایمنی سختگیرانه شناخته شدند.
دولت دستور داد بیش از ۵۰۰ اتاق فرار بازرسی شوند و صدها تخلف ثبت شد.
مجوز از کجا؟
شهرداریها برای جواز کسب.
آتشنشانی محلی برای بازرسی.
ادارات ساختوساز برای تغییر کاربری.
---
🇩🇪 آلمان
چرا ورزش نیست؟
اتاق فرارها بهعنوان Vergnügungsstätte (محل سرگرمی) یا Versammlungsstätte (محل تجمع عمومی) شناخته میشوند.
هیچوقت «Sportstätte» تلقی نشدهاند.
مجوز از کجا؟
Gewerbeamt: جواز کسب.
Bauamt: تغییر کاربری به Vergnügungsstätte.
Feuerwehr: تأیید ایمنی و خروج اضطراری.
Ordnungsamt: رعایت بهداشت و دسترسی.
---
🇳🇱 هلند
چرا ورزش نیست؟
قانون خاصی برای اتاق فرار وجود ندارد؛ تحت قوانین عمومی ساختمان (Bouwbesluit) و ایمنی حریق (Brandveiligheid) است.
اتاق فرار بیشتر بهعنوان سرگرمی و گردشگری شهری دیده میشود.
مجوز از کجا؟
Gemeente (شهرداری): مجوز محیطی.
Brandweer: بازرسی ایمنی.
Bouwtoezicht: بررسی قوانین ساختمان.
---
🇦🇺 استرالیا
چرا ورزش نیست؟
در اسناد رسمی شهرداریها، اتاق فرار ذیل Indoor Recreation / Entertainment قرار میگیرد.
صنعت آن در گزارشهای اقتصادی جزو Amusement Parks & Centres است.
مجوز از کجا؟
Local Council: برای کاربری Indoor Recreation.
State Fire Authorities: برای ایمنی.
Business Registration: ثبت عمومی کسبوکار.
---
🇫🇷 فرانسه
چرا ورزش نیست؟
اتاق فرارها جزو Établissements Recevant du Public (ERP) یا «اماکن پذیرای عموم» هستند.
در متون رسمی، Escape Game یک فعالیت «ludique et culturel» (سرگرمی و فرهنگی) است، نه ورزشی.
مجوز از کجا؟
Mairie (شهرداری): صدور مجوز اولیه.
Préfecture / Commission de Sécurité: طبقهبندی ERP و بازرسی ایمنی.
SDIS (آتشنشانی): کنترل خروج اضطراری و سیستم حریق.
---
وضعیت ایران
آغاز ماجرا (۱۳۹۵)
سال ۹۵ اولین اتاق فرار ایران افتتاح شد. از همان ابتدا برای مجوز به نهادهای مختلف مراجعه کردیم: اداره ارشاد، نیروی انتظامی، کانون پرورش فکری، شورای نظارت بر اسباببازی. هیچکدام حاضر نشدند مسئولیت بگیرند.
ورود فدراسیون ورزشهای همگانی
به دلیل بیصاحب بودن حوزه سرگرمی، از مسیر فدراسیون ورزشهای همگانی استفاده شد. با رایزنی و توافق با مدیران وقت «انجمن بازیهای فکری» (که آن زمان محدود به بازیهای رومیزی بود)، اتاق فرار موقتاً ذیل این فدراسیون تعریف شد.
ورود وزارت ورزش
وزارت ورزش در کمیسیون ماده ۵ آییننامه باشگاههای ورزشی، اتاق فرار را هم ذیل «باشگاه» تعریف کرد. اما این انتخاب مشکلات بزرگی ایجاد کرد:
تفکیک جنسیتی: الزام باشگاههای ورزشی به جداسازی مردانه و زنانه، که با ذات گروهی و مختلط اتاق فرار در تضاد است.
الزام رختکن و نمازخانه: شرایطی که در اتاق فرار عملاً بیمعناست.
دورههای مربیگری ورزشی: اجبار مدیران اتاق فرار به گذراندن دورههای فیزیولوژی ورزشی، آناتومی بدن، یا حتی یوگا برای گرفتن مدرک مربیگری ورزشهای فکری.
این الزامات بهقدری نامربوط و مضحک بودند که صنعت را به تمسخر کشاندند.
چرا شکست وزارت ورزش؟
چون تعداد بسیار کمی مجوز صادر شد. کمتر از ۱۰ درصد اتاقهای فرار.
بسیاری از فعالان ترجیح دادند بدون مجوز ادامه دهند.
وزارت ورزش نتوانست چارچوب متناسبی برای این صنعت تدوین کند.
چرا دوباره اصرار به وزارت ورزش؟
در سالهای اخیر، بعضی افراد که در فدراسیون ورزشهای همگانی سمتهای انتصابی گرفتهاند، منافع شخصی در باقی ماندن اتاق فرار زیر چتر وزارت ورزش دارند. این اصرار بیشتر ناشی از منافع فردی است تا یک نگاه کارشناسی.
---
جمعبندی و پیشنهاد نهایی
اتاق فرار ورزش نیست و تجربهٔ همهٔ کشورهای دنیا این را ثابت کرده است.
وزارت ورزش در ایران هم در این حوزه شکست خورد؛ چون ماهیتاً ارتباطی به سرگرمی تعاملی ندارد.
اما راهحل ساده هم نیست:
وزارت ارشاد با روند کند و فرسایشیاش، اگر الگو شود، نتیجهای جز رشد اتاق فرارهای زیرزمینی ندارد.
بنیاد ملی بازیهای رایانهای که البته به نوعی زیرمجموعه وزارت ارشاد میشود، نزدیکترین گزینه است، اما باید اصلاح شود و حوزهاش را به تمام سرگرمیهای تعاملی (اتاق فرار، اتاق ترس، سینما ترس، تمپارکها و …) گسترش دهد.
سازمان ملی استاندارد هم آییننامهای برای الزامات ایمنی اتاق فرار تدوین کرده که میتواند مکمل مهمی باشد.
راه پیشنهادی
1. اصلاح بنیاد ملی بازیهای رایانهای و تبدیل آن به نهاد ملی بازی.
2. همکاری این نهاد با سازمان استاندارد برای تضمین ایمنی.
3. طراحی یک مسیر مجوزدهی سریع، شفاف و تخصصی.
4. دوری از تکرار اشتباهات وزارت ورزش.
---
سخن پایانی
اتاق فرار نه ورزش است، نه قرار است باشد. این صنعت بخشی از دنیای سرگرمیهای نوین است؛ دنیایی که نیازمند نهاد تخصصی، پویا و خلاق است. تجربه دنیا و تجربه ایران هر دو یک پیام روشن دارند: اگر میخواهیم این سرگرمی در کشور بماند و رشد کند، باید از نگاههای اشتباه دست برداریم و متولی واقعیاش را پیدا کنیم.
