معماری نمودی از تملک ما بر زمین است. تمدن های دیرین فراوانی بر زمین ما زیسته اند که تنها با اثرشان بر زمین از آن ها خبر داریم و بس. معماری تاریخ نگار و راوی قصه گذشتگان ماست. به راستی معماری از کجا شروع می شود؟
اگر به این پرسش جواب مثبت دهیم، در آن صورت با این مسئله روبرو می شویم که عمل هنرمند معمار که میان ما و طبیعت حائل می شود چیست؟ اگر هنر چیزی جز ضبط ظواهر طبیعت نباشد. نزدیک ترین تقلید طبیعت بهترین اثر هنری خواهد بود. حقیقت این است که در همه دوران های معماری اصیل، فرق میان واقعیت و هنر (که همان صور خیال انسان است) معلوم بوده است. امور واقعی همان امور غیر مخیل است و الهامی در آن سرشته نیست.به زبان ساده می توان گفت که هنرمند در تصویر طبیعت نمی خواهد که ظواهر مرئی آن موضوع را توضیف کند، بلکه می خواهد چیزی بیشتر درباره آن به ما بگوید. این چیز ممکن است مشاهده احساس باشد که میان ما و هنرمند معمار مشتر است. ولیکن این چیز اغلب اوقات کشف تازه ای است که هنرمند میل دارد آن را به اطلاع ما برساند و هر چه آن کشف تازه تر باشد ارزش هنرمند معمار در نظر ما بیشتر است.
پیش از بناهای شناخته شده مصر باستان، نخستین بناهای پایدار آسیایی غربی حدود ده هزار سال پیش از میلاد در ناحیه ای موسوم به میان رودان (بین النهرین) ساخته شد. نخستین قومی که در این ناحیه (بین دجله و فرات در عراق کنونی) کامیاب شدند سومریان بودند و به دنبال آن ها اکدیان، آشوریان و بابلیان بر این ناحیه فرمان راندند و در نهایت پارسیان 539 سال پیش از میلاد بر این ناحیه سلطه یافتند. پیشرفت ها و دستاوردهای فراوان این تمدن ها از قبیل فن زراعت، اختراع الفبا و چرخ، برآیند توسعه برنامه شهری بود. به نظر نمی رسد معماری در آن زمان به مثابه پیشه وجود داشته باشد، اما مردم میان رودان هنر ساختمان سازی را هدیه ای الهی از جانب پروردگار تلقی می کرده اند. آن ها نخستین مردمانی بودند که شهرهایی یکپارچه و منسجم با مرکزیت و حکم فرمایی زیگورات ها (سازه هایی که با نیت شبیه سازی کوه ها ساخته و شاه نشین پروردگار دانسته میشد) ساختند. شهر هایی با برج ها و باروها و دروازه های عظیم. ساختمان های میان رودان در ابتدا با خشت خام، سپس با آجرهای پخته در کوره ساخته شدند.
زیگورات ها سازه هایی هرمی شکل و پلکانی برای پرستش پروردگار بودند. در ابتدا سومریان و سپس بابلیان، اکدیان و آشوریان و نیز عیلامیان به ساخت آن ها روی آوردند. زیگورات ها از پشته هایی خشتی در ردیف های کم شونده روی زیر بنایی مستطیلی، بیضی شکل یا مربعی بنا می شدند و همیشه رئوسی مسطح داشتند. قدیمی ترین زیگورات به جا مانده در شهر باستانی اوروک چندین سده پیش از اهرام ثلاثه مصر بنا شده است. دسترسی به آرامگاه واقع در نوک هرم با پله های بیرونی میسر بوده است. تصور می شود که این پرستشگاه به خدای آسمان «آنو» تعلق داشته و چهار گوشه آن جهت های اصلی قطب نما را نشان می دهد. هزار سال بعد، زیگورات اور در 2 هزار سال پیش از میلاد در امپراطوری سومریان بنا شد. در سالم ترین زیگورات به جا مانده که با هسته ای از خشت های گلی و پوششی از آجر پخته ساخته شده؛ سه راه پله به سوی سکویی هدایت می شوند که از آن راه پله ای مرکزی به سوی راس می رود؛ جایی که معبد آن جا قرار داشته است.
زیگورات چغازنبیل را عیلامیان در سی کیلومتری شهر باستانی شوش در سال 1250 پیش از میلاد برای خدای حامی جغازنبیل، اینشوشیناک ساختند. بنا پنج اشکوب با بدنه خشتی و نمای آجر دارد و در آن اندود قیر به کار رفته است. در برخی از بخش ها آجر لعاب دار فیروزه ای داشته و بر روی آجرهای نمای زیگورات مطالبی به خط میخی در وصف اینشوشیناک حک شده است. این مجموعه دارای هفت دروازه بوده که بزرگترین آن دروازه شاهی است. در چغازنبیل آثاری از تاسیسات تصفیه و ذخیره آب نز مشاهده می شود. وجود کهن ترین طاق گهواره ای ایران در این بنا و آرامگاه های پیرامون آن، یکی دیگر از نکات قابل توجه چغازنبیل است. بر خلاف زیگورات های بین النهرین که در آن دسترسی به معبد از طریق پله های خارجی میسر می شود، در چغازنبیل دسترسی در چند مرحله و از داخل بنا با پلکان های طاق دار صورت می گرفته و دیگر تمایز چغازنبیل در نحوه قرار گرفتن طبقات آن است؛ در سایز زیگورات های بین النهرین طبقات روی هم و در چغازنبیل طبقات درون هم هستند.
اهرام به عنوان آرامگاه حکمرانان مصر در دوره پادشاهی کهن و میانه در فاصله زمانی 2600 تا 1800 پیش از میلاد بنا شدند. آن ها به سه صورت ساخته می شدند: با بدنه پلکانی، خمیده و مسطح. پر ابهت ترین هرم ها در جیزه برای فرعون خوفو ساخته شده اند. به نظر می رسد بزرگترین فرم هرمی برای این بناها به سبب ارتفاع بلندی است که می تواند بگیرد، نیز به سبب نوکش که مستقیما به سمت آسمان و خدایان می رود و همین طور به سبب برتری آمرانه ای که نسبت به وادی های مسطح اطرافش دارد. سنگ های این بناهای غول اسا که ارتفاع برخی از آن ها به 146 متر و وزن برخی از بلوک های آهکی شان حدود 15 تن است، با حداکثر دقت و ظرافت روی هم چیده شده، چنان که لبه تیز چاقویی نمی تواند به آن درز کند. در داخل هرم سرسرایی باریک به آتاق آرامگاه شاهانه می رسد. بلوک ها را ساروج به یکدیگر متصل ساخته و سپس پوششی صیقلی از آهک سفید روی کل ساختمان را پوشانده که احتمالا از ساحل شرقی رود نیل به آنجا آورده شده است. راس اهرام اغلب روکشی از طلا داشته است.
