پرستشگاه های مصر باستان از معابد کوچک به پرستشگاه های عظیم برای عبادت خدایان تبدیل شدند. در دوران پادشاهی جدید معابد از ساختمان های سنگی بزرگ با تالارهای فرعی و حیاط ها و راهروهای متعدد تشکیل میشد. ورود به بخش اصلی تنها در انحصار کاهنان بود اما مردم معمولی در فضاهای دیگر عبادت می کردند.
هدایا و نذورات خود را به پیشگاه خدایان تقدیم می کردند و از آن ها هدایت می طلبیدند. از جمله نمونه های قابل توجه، معبد خونسو است که در 1198 پیش از میلاد ساخته شد، با خیابانی که مجسمه ابوالهول آن را به عمارتی ستون دار (hypostyle hall) و ابلیسک (oblisk) رهنمون می گشت. آرامگاه مشهور ملکه حتشپسوپ را که عمارتی هندسی حفاری شده بر سطحی سنگی است. معماری به نام سننموت 323 سال پیش از میلاد طراحی کرده است.
ایوان های ستون دار این بنا در سه طبقه به وسیله رمپ به یکدیگر متصل شده اند. معبد ابوسمبل در مصر نیز ساختار سنگی عظیمی دارد و به دستور رامسس دوم در یادبود خودش و همسرش ملکه نفرتاری بنا شده است. در سال 1968 بنای یادبود به طور کامل جا بجا شد تا در اثر آب گیری سد دریاچه ناصر به زیر آب نرود.
آشوریان مردمانی جنگ جو بودند که قلعه هایشان هم به کار دفاع از حریم شهرشان می آمد و هم آرمان هایشان؛ باروهای عظیم سنگی قدرت پادشاهان را نمایان می کرد و حجاری های دیوارها پیروزی آن ها را بر دشمنان.
شهر نمرود بر کاخ پادشاه، زیگورات، معبد ازیدا و بارویش که برج ها مزینش می کردند، می بالید. آخریم پایتخت امپراطوری آشوریان شهر نینوا بود که 700 سال پیش از میلاد در ساحل رود دجله، در ناحیه موصل امروزی بنا شد.
پادشاه سنخریب دیواری آجری به طول 12 کیلومتر با 15 دروازه بلند ساخت که هر کدام از آن ها از یکی از خدایان آشور نام گرفته بود و در هر یک از برج های چهار گوشش سنگری تعبیه شده بود.
آشوریان مردمانی مشرک بودند با طبقه ای از کاهنان قدرتمند. شهرهایشان معابدی داشت که خدایان اصلی در آنها محترم شمرده می شدند. مانند مصریان، ان ها هم اعتماد داشتند که خدایان در مکان های مقدس زندگی می کنند و تنها کاهنان اجازه رفت و آمد به آنجا را داشتند. در این معابد هر یک از خدایان با شمایلی خاص نشان داده شده اند.
بابل در سال های اوج قدرتش در حدود 562 پیش از میلاد با مساحت دست کم 10 کیلومتر مربع با فاصله بزرگترین شهر دوران خود بود. در حوضه رود فرات دیوارهای بابل شهری متراکم از مکان های مقدس معابد، بازارها، گذرها و خانه ها را که در امتداد شبکه هایی از راه ها مجتمع شده بودند، در بر گرفته بود. تصور می شود داستان برج بابل از زیگورات اتمنانکی (Etemenanki) سرچشمه گرفته باشد. بخشی از مجموعه ای مذهبی در مرکز شهر احتمالا مفروش به آجرهایی لعاب دار و رنگی بود. هفت ردیف بر شالوده ای مربعی نود متر از هر سو تا معبد مردوک در بالاترین بخش بالا رفته بودند.
600 سال پیش از میلاد پادشاه نبوکد نصر دوم در بخشی از فرآیند نوسازی شهر بابل زیگورات را هم بازسازی کرد. او همچنین باغ های معلق بابل را برای همسرش آمیتیس ساخت که یکی از عجایب هتگانه باستان است.
دروازه ایشتار، بزرگترین و پر ابهت ترین دروازه از میان هشت دروازه شهر از آجر لعاب دار آبی رنگ ساخته شده و مزین به نقوش حیوانات است.
کاخ کنوسوس (Palace of Knossos) با دیوار نگاره هایی از مراسم مذهبی و ورزش ها واقع در جزیره کرت از دریای اژه، پایتخت سیاسی و تشریفاتی تمدن مینوسی بود که در حدود 1380 تا 1100 پیش از میلاد متروک شد.
مجموعه عمارت های کاخ، با دو طبقه ارتفاع، گرداگرد حیاطی فراخ و چهارگوش ساخته شده بود که اتاق های کار، فضاهای مسکونی و انبارهایی را در خود جای میداد.
تالارهای ستون دار برای مهمانی ها و تشریفات ساخته شده و معمولا در طبقه اول قرار داشتند. در داخل کاخ، ستون ها نه از سنگ که از تنه تنومند درختان سرو بودند که واژگون بر پایه ای سنگی سوار شده و به رنگ قرمز درآمده بودند. هر چند در افسانه ها و اساطیر یونانی کاخ کنسوس به عنوان هزارتو (خانه مینوتور؛ موجودی افسانه ای که نیمی انسان و نیمی گاو است) شهرتی سرمدی یافت، اما در واقعیت نیز تالارهای آفتاب رویش چشم اندازی خیره کننده ارزانی می داشت. گرچه هیچ طرح یکپارچه ای برای انبوه سرگردان ساختمان ها که طی قرن ها افزوده شده بود، وجود نداشت.
کوروش پادشاه هخامنشی، 560 سال پیش از میلاد، با متحد کردن دو قوم پارس و ماد سلسله هخامنشی را بنیان نهاد. او پایتخت خود را شهر پاسارگاد قرار داد و مجموعه پاسارگاد را در آن بنا کرد. طرح پردیس پاسارگاد، اولین نمونه چهار باغ ایرانی است.
این شیوع باغ سازی که در دوره هخامنشی در ایران رواج یافت، پس از اسلام نیز ادامه یافت و در دوره صفویه به اوج رسید. ساخت مجموعه تخت جمشید با نام باستانی پارسه به دستور داریوش بزرگ در سال 518 پیش از میلاد آغاز شد، خشایارشا و اردشیر اول آن را تکمیل کردند. مجموعه تخت جمشید تا سال 330 پیش از میلاد که اسکندر پایتخت را فتح کرد، هنوز در حال ساخت بود. در طراحی تخت جمشید از ویژگی های معماری تمام سرزمین های تحت سلطه هخامنشیان الهام گرفته شد، هر چند، نتیجه نهایی هویتی کاملا ایرانی و متمایز داشت. کل مجموعه بر روی صفه ای به ارتفاع 20 متر ساخته شده است. ستون های تخت جمشید در زمانه خود از بلند ترین ستون ها و در تمدن های مدیترانه ای، مصری و هندی کاملا بی سابقه بوده است.
در دره وسیع سن ژوان واقع در شمال شرقی مکزیکوسیتی کنونی و 2000 متر بالاتر از سطح دریا، بقایای تئوتیئواکان (Teotihuacan)، یکی از بزرگترین و قدرتمندترین شهرهای آمریکایی-کلمبیایی قرار دارد. کدام مردمان و در چه تاریخی آن را بنا گذاشتند؟
به راز می ماند، اما نقطه اوج آن حدود 150 سال پیش از میلاد تا 750 سال پیش از میلاد بود. قوم آزتک که قریب هزار سال پس از آن ها سربر آوردند تئوتیئواکان را مکانی مقدس تلقی کردند و از معماری آن در ساخت بناهای خود الهام گرفتند. تئوتیئواکان زمانی محوطه ای به مساحتی بالغ بر 36 کیلومتر مربع را، سازمان یافته در شبکه هایی مستحکم، پوشش می داد.
در قلب تئوتیئواکان خیابانی است که آزتک ها بر آن نام خیابان مرگ نهادند؛ خط کشی برآمدگی های کنار خیابان در نظرشان به گورستان می مانست. هرم های تئوتیئواکان، بسیار شبیه به سکوهای زیگورات ها، دو هرم خورشید (حدود 200 میلادی) و ماه (حدود 250 میلادی) است. هرم خورشید که 61 متر ارتفاع دارد و در آغاز به رنگ قرمز درآمده بود اتاق هایی دارد که در اعماق آن مدفون اند. اتاق هایی که احتمالا محل نیایش و انجام آیین های مذهبی بوده است.
تاثیر تئوتیئواکان در سرزمین های پست گرمسیری که امروزه گواتمالا نامیده می شود به مایاها رسید. تمدن مایاها شش سده پیش از میلاد در اوج شکوفایی بود؛ با داشتن 50 استان مستقل و شهرهای سنگی اش که بیش از هر تمدن دیگر پیشاکلمبی بود. این شهر ها مجموعه های گسترده هرم-معبدهای ایوان دار را گرداگرد میدان های با شکوه در خود جای می دادند.
با جمعیتی حدود 4500 نفر، شهر تیکال سیمای میدانی گسترده را داشت که معابد سنگی فراوانش بر فراز سکوها با نماهای گچ اندود و نقاشی شده و پلکان عریض آن را احاطه کرده بودند. بزرگترین این معابد، معبد کتیبه ها، در حدود 700-800 میلادی بنا شده است.
هرم چهار وجهی سنگی عظیمی که نمایی طبقه طبقه دارد و پلکانی سراشیب این نه طبقه را به بالا رهنمون میگردد. معبد سنگی باریک و بلند جگوار بزرگ یا معبد تیکال که 730 سال پیش از میلاد بنا شد هم از این دست است. با این تفاوت که نه ردیف پلکان نمای این معبد در آخرین طبقه به سنگی خمیده می انجامد.
شانه سقف (Roof combs) یا کریستریا (Cresteria) بسیاری از معابد مایاها را تاج دار کرده است. در شهر اوکسمال (Uxmal) که معنی نامش ساخت سه گانه است، بنای کاخ پادشاه (در حدود 900 میلادی) شامل سه ساختمان عریض و کوتاه است که به وسیله قوسی سه گوش به یکدیگر متصل شده اند.
حوالی سال های 1438 تا 1532 اوج قدرت اینکاها بود؛ سال هایی که قلمروشان از پرو تا شیلی 4000 کیلومتر در امتداد جنگل های بارانی آمازون گسترده بود.
پیشرفت اینکاها در زمینه شهرسازی و معماری چشمگیر بوده، اما از آنجایی که کتابت نمی دانستند، تاریخ آن ها مبهم باقی مانده است. بیشتر بناهای تشریفاتی آن ها برای پرستش خدای خورشید بوده است و سمبل دنیوی اش؛ اینکا.
اجزای ساختمان هایشان را ایوان بندی ها و نقش برجسته های دیوارها و دریچه های ذوزنقه ای تشکیل می دهد.
چان چان (Chan Chan) پایتخت پیشااینکایی امپراطوری چیمورد در حدود 1400-1200 پیش از میلاد ساخته شد. با شبکه منظمی از آب انبارها و سامانه آبیاری پیشرفته، شهر چان چان، از قرار گرفتن نه چهار ضلعی در کنار هم تشکیل میشد که هر یک صدها بنای خشتی نسبتا همسان را در خود جای میداد.
شهر ماکوپیچو با دیوار گرانیتی برافراشته اش 1400 سال پیش از میلاد، در ارتفاع 2430 متری از سطح دریا، با مواد و مصالح بومی آن ناحیه، بنا شد. ردیف خانه های متصل به هم شامل حیاط ها و باغ ها و کشتزارها است که به سبب نوع بنایی بدون ملاتش حائز اهمیت است.
خاصه که در کنار چفت و بست قطعات سنگی به یکدیگر، نوع پیوند سست گونه بلوک های سنگی تحرکات اندک را بر می تابد و همین به پایداری بنا در برابر زلزله کمک می کند.
