معماری رومی و ایده طراحی ویلا

سیمان

برخلاف یونان، در ایتالیا از معادن سرشار مرمر خبری نبود، پس رومیان می بایست خود دست به کار می شدند و مصالح ایمن و پایداری برای ساختمان هایشان ابداع می کردند.

مصریان از سنگ گچ استفاده می کردند که البته چندان مقاوم نبود، مردم میان رودان از قیر بهره می گرفتند و برخی سازندگان یونانی (بیشتر در ساحل ترکیه) نوعی از سیمان را دو سده پیش از میلاد ساختند. آنچه رومیان کاملش کردند.

اختراع رومیان با افزودن آهک (که سبب چسبیدن ماسه ها به هم می شد) آب و بهره بردن بیشتر از خاکستر آتشفشانی (از کوه پوزولی در نزدیک ناپل) به جای استفاده از خاک رس، از دیگر مصالح زمان خود متمایز بود.

سیمان ویژه رومیان مستحکم ترین ملات ساختمانی و زمینه اختراع سیمان پرتلند در بریتانیای میانه سده هجدهم بود. بتن رومی بر پایه سیمانی مبتنی بر آب ساخته میشد؛ سیمانی که بر اثر ترکیب اجزای جامد آن با آب، چسبناک و سخت می شد. رومیان با افزودن خاکستر آتشفشانی به این مخلوط توانستند شاهکاری در مهندسی بیافرینند.

ویترویوس

مارکوس ویترویوس پولیو (Marcus Vitruvius Pollio) متخصص تمام عیار رومی در زمینه های معماری و مهندسی نظامی و برنامه ریزی شهری بود که شهرتش بیشتر به سبب نگارش اثری به نام ده کتاب معماری (The Ten Books on Architecture) است.

این کتاب از آن رو که تنها اثر به جا مانده پیرامون معماری باستان است، اهمیت فراوان دارد. اثر ویترویوس همچنین مرجعی مهم برای دانش امروزی ما درباره روش های ساختمان سازی، نقشه کشی و طراحی رومی است و تاثیری بسزا بر هنرمندان و معماران دوره نوزایی و تا سده ها بر معماران سراسر جهان نهاده است.

ویترویوس بر این باور بود که هر اثر معماری باید سه ویژگی داشته باشد: استحکام، سودمندی و زیبایی. در استدلال ویترویوس ابعاد و تناسبات در بدن انسان به حد اعلی می رسد.

بعد ها لئوناردو داوینچی این مرد ویترویوسی (Vitruvian Man) را به شکل پیکری در درون دایره و مربع ترسیم کرد؛ نمادی از هندسه بنیادی نظم کیهانی.

مهندسی رومی

رومیان امپراطوری ای ایجاد کردند که با چند ایالت در ایتالیا آغاز شد و آرام آرام از غرب بیشتر اروپا و از شرق تا نزدیکی امپراطوری ایران را در نوردید.

بخشی از برتری آن ها بر بنیان قانون گذاری بود و البته بر بنیان فنون پیشرفته مهندسی که به ایشان امکان می داد فارغ از عوارض طبیعی زمین راه هایی مستقیم بسازند و شهرهایی بر مبنای الگوهایی استوار از قبیل آبراهه ها، خیابان ها، پل ها، حمام ها، قوس ها و گنبدها طراحی کنند.

به علاوه برخی از ابداعات و فنون آن ها، طرح های پیشین (اغلب یونانی) را توسعه و بهبود بخشید و به این ترتیب، آنان از تمام تمدن های دیگر آن عصر پیشی گرفتند.

بتن ساخت گنبد و طاق های بزرگ را ممکن کرد، اما دهانه های برخی از آن ها پیش از توسعه فولاد در سده نوزدهم هم تراز از آب در نمی آمدند.

تماشاخانه ها صدها تماشاچی نمایش ها را در خود جای میداد و پل آب ها که از دو سه ردیف قوس ساخته می شدند، آب را از کانال های سیمانی می گذراندند که پیش از وارد شدن به لوله ها به بالاترین ارتفاع می رسیدند.

قوس ها، نظام ها و کتیبه ها

رومیان با استفاده از ستون های مستقل به عنوان تقویت کننده، قوس های سنگی را توسعه دادند. قوس ها معمولا برای نگهداری دیوارهای بزرگ و شالوده ساختمان استفاده می شدند.

قوس ها را از هر سو به وسیله داربست های موقتی چوبی بالا می بردند و سنگی که در آخر می بایست در مرکز قوس قرار می گرفت سنگ کلید یا سنگ سر قوس بود.

رومیان پس از این گذرگاه های قوس دار و قوس آهنگ یا قوس گهواره و نیز چار طاقی و در نهایت گنبد ساختند. آن ها ستون را بر پنج شیوه می ساختند، علاوه بر سه نوع ستون یونانی آن ها ستون توسکان (نمونه ای ساده تر از ستون دوریسی) و ستون مرکب (که با شکوه تر و آراسته تر از ستون قرنتی) را هم آفریدند.

گذرگاه ها و ایوان ها با تزدینات، نقش برجسته ها و مجسمه ها آراسته می شدند. طاق های پیروزی با پیکره ها و تندیس حکم رانان و فاتحان ساخته می شدند. کتیبه ها بر این طاق های پیروزی حروف را با دقت و وضوح حکاکی می کردند، بی هیچ اثری از عناصر تزئینی؛ تاییدی بر ذائقه رومی در خویشتن داری.

پل آب گرد

پل آب گرد (Pont du Gard) که بخشی از آب گذر (سازه تونل مانند برای انتقال آب) شهر نیمه در جنوب فرانسه است، در حدود سده 40-50 میلادی بر رودخانه گرد ساخته شد تا آب را در سرچشمه ای در اوزه (Uzes) به شهر رومی نیمه (Nimes) برساند.

دستور ساخت این پل به ژنرال مارکوس آگریپا (Marcus Agrippa) نسبت داده شده. هر چند فاصله مستقیم بین اوزه و نیمه 20 کیلومتر است، اما با احتساب مسیر پیچ در پیچ آب گذر که برای اجتناب از گذر تپه های گاریاس در بالای نیمه تعبیه شده طول آب گذر به 50 کیلومتر می رسد.

پل آب گرد با سه ردیف قوس و 48.8 متر ارتفاع بلندترین پل آب رومی است. ردیف اول شش قوس به عرض 24-15 متر دارد. ردیف دوم دارای یازده قوس با همان ابعاد است و ردیف سوم که تونل آب گذر را حمل می کند دارای 35 قوس کوچک، هر یک به قطر 4.5 متر است.مانند بیشتر بناهای رومی این پل آب نیز بدون ملات ساخته شده که نشان گر دقت بالای مهندسین رومی است.

پل های رومی

رومیان برای خلق ساختاری که برای پل زدن بر فواصل طولانی و حمل بار سنگین به اندازه کافی مستحکم باشد، قوسی به نام وُسوار (Voussoir) با سنگ سر قوس یا سنگ کلید ساختند.

در این قوس ها گوه سنگ ها که وظیفه ایجاد قوس را بر عهده داشتند، به طور نیم دایره ای در کنار هم چیده می شدند و در هر دو طرف به ستون یا پایه ای از بلوک های سنگی که به وسیله سیمان پوزولانی (Pozzolanic) به هم چفت می شد تکیه داشتند.

خود وزن سنگ ها و بتن به کار رفته در قوس موجب فشرده شدن سنگ ها به یکدیگر می شد و قوس را محکم می کرد. این نوع قوس هم مبنای بسیاری از پل های یک قوسی و هم پل های طویل چند قوسی و آب گذرهاست.

برخی از پل های اولیه رومی، تحت تاثیر اندیشه یونانی از ایده دایره مثالین، از دایره ای کامل از قوس سنگی ساخته می شد که تا زیر زمین ادامه می یافت، تا اینکه در یافتند برای ساخت قوس مستحکم حتی نیم دایره هم لازم نیست و قوس می تواند با منحنی کوچکتری هم پایدار بماند.

بعد ها قوس های بند بند (Segmental Arches) با انحنایی کمتر از 180 درجه هم ساخته شد. مهندسی رومی همچنین تا قبل از انقلاب صنعتی تنها مهندسینی بودند که پل های بتنی ساختند.

معابد رومی

معابد رومی بر پایه سنت یونانی و اتروسکی اتاق معبد یا سلا (Cella) داشت؛ اتاقی که نماد الهه معبد در آنجا قرار می گرفت. در پس این اتاق یک یا دو اتاق دیگر برای خدام و کاهنان معبد به منظور انجام امور نذر و قربانی قرار داشت.

مراسم مذهبی عمومی بیرون از ساختمان معبد برگزار می شد. برخلاف معابد یونانی، که به جز در این مورد از هر نظر به معابد رومی شباهت داشتند، در پیشگاه تمام معابد رومی ایوانی ستون دار ساخته می شد.

مهمترین معبد رومی معبد ژوپیتر است که در بلندای تپه کاپیتول در دروم محوطه ای آراسته با تندیس ها و طاق پیروزی قرار گرفته؛ محوطه ای که مردم در آنجا جمع می شده اند. هنگامی که معبد چوبی اصلی در آتش سوخت، با ستون های مرمرین یونانی و نمایی از طلا و موزاییک بازسازی شد.

معبد دَوار «وستا» قدیمی ترین معبد مرمرین رومی است که با 20 ستون قرنتی بر جا مانده است. به نظر می رسد معبد، برخلاف نامش، به الهه هرکول اولیواری، الهه پشتیبان سوداگران روغن زیتون، تعلق داشته باشد.

کولوسئوم

کولوسئوم (Colosseum)، بزرگترین تماشاخانه ای که تاکنون ساخته شده، در سال های 72-80 میلادی در رم ساخته شد تا میزبان نمایش های عمومی مانند نبرد گلادیاتورها، مهار و شکار حیوانات وحشی و مراسم اعدام در ملا عام باشد.

کولوسئوم بخشی از برنامه ساخت و ساز بزرگ تری بود که امپراطور وسپاسیان آغاز کرد تا عظمت پیشین روم را پس از جنگ داخلی اش به آن بازگرداند.

کولوسئوم به اثری بی مانند و نماد فرهنگی و اجتماعی شهر رم تبدیل شد. این بنا از سنگ های معدنی تراورتن همان ناحیه، خشت، سنگ های آذرین، سنگ خارا و در بخش هایی بتن (که تازه اختراع شده بود)، در نقشه ای بیضی شکل ساخته شده است.

کولوسئوم چهار طبقه است که در سه طبقه اش، 80 دریچه قوس دار و در دارد. طبقه اول دارای ستون نماهای دوریسی است، طبقه دوم اما ستون نماهای ایونی دارد و طبقه سوم و چهارم دارای ستون نماهای قرنتی در بدنه دیوار است. طبقه چهارم پنجره هایی کوچک دارد. در قوس گذرگاه های هر طبقه از بتن و سنگ آهک استفاده شده است.

کولوسئوم در محیطی 545 متری و با بیش از 45 متر ارتفاع پذیرای 50000 تماشاچی بود که می توانستند به راحتی ظرف 15 دقیقه از آن خارج شوند.

پانتئون

در حدود سال 128 میلادی، امپراطور هادریان، پانتئون (Pantheon) را بر فراز معبدی که مارکوس آگریپا، داماد امپراطور آگوستوس، 27 سال پیش از میلاد ساخته بود، بنا کرد.

فضای بیرونی با ایوانی که ستون های قرنتی گرانیتی دارد به ساختمان گنبددار (Rutenda) بزرگی منتهی می شود. گنبدی بسیار تماشایی با نیم کره ای به قطر 44.3 متر که دقیقا برابر با فاصله نقطه کانونی گنبد با کف است.

روزنه مدور در کانون گنبد تنها منبع نور کل بناست. قاب های فرو رفته در گنبد هم به زیبایی آن افزوده و هم گنبد را سبک می کند تا فشار کمتری به دیوارهای حمال آن وارد آید.

استفاده از سنگ های کم چگالی مانند برخی سنگ های متخلخل آذرین در بخش های بالایی گنبد نیز از وزن آن کاسته است. در درون دیوارها فرورفتگی هایی به اشکال مستطیل و نیم دایره یکی در میان ایجاد شده و در بالای هر کدام قوسی تا از فشار گنبد بر دیوار بکاهد.

روی هم رفته فضا فراخ، مطبوع و یکپارچه است. پانتئون در لغت به معنی همه خدایان است و در 609 میلادی به نخستین کلیسای کاتولیک تبدیل شد و نامش را کلیسای سانتا ماریا گذاشتند.

باسیلیکا، مقدس و دنیوی

تالارهای عمومی و باسیلیکاهای (Basilicas) رومی ساختمان هایی مستطیل بودند با راهرویی در پس ردیفی از ستون های تقویت کننده. مشهورترین دو سده پیش از میلاد در پمپئی ساخته شد.

باسیلیکا در اصل تالار مبادلات تجاری و محکمه بود. قربانی ها پیش از شروع مبادلات تجاری در محراب قربانی می شدند. در سال 313 میلادی کنستانتین مسیحیت را به رسمیت شناخت و در 326 میلادی، مسیحیت به دین رسمی امپراطوری روم تبدیل شد.

سه کلیسایی که کنستانتین در رم تاسیس کرد همگی باسیلیکا هستند؛ دو تا از آنها کلیسای سنت پتر و کلیسای سنت پاول دارای نقشه ای چلیپا شکل هستند و صحن کلیسا جای بیشتری برای عبادت گزاران و راهبان دارد.

چهار عنصر محراب، ناو یا راهروی اصلی، بازوی چلیپا و راهروی جانبی به عناصر متداول معماری کلیساهای غرب تبدیل شدند. وقتی کنستانتین پایتخت را به بیزانس منتقل کرد، نام قسطنطنیه (Constantinople) را بر نهاد.

امپراطوری رم از میلان تا کلن و از سوریه تا مصر و یونان را در نوردید و هر جا رسید باسیلیکایی بنا کرد تا اندیشیه های خود را نیز در سراسر قلمروی بزرگش بگستراند.

شهرهای کوچک و بزرگ رومی

لشگر روم به هرجا می رسید، شهری می ساخت و شیوه معماری اش را به آنجا می برد. مصالح و مواد بومی میشد، اما عناصر معماری بی تغییر می ماند؛ راه های هموار و مستقیم، پل های قوس دار و آب گذرها، شهر های کوچک رومی شبکه ای بودند و در محل تلاقی دو راه اصلی شرقی-غربی و شمالی-جنوبی ساخته می شدند.

هر کجا این دو مسیر به یکدیگر می رسیدند، ساختمان های اصلی شامل باسیلیکاها، معابد، تماشاخانه ها، حمام ها و بازارها با محوطه هایشان بنا می شدند.

خانه ها را در امتداد خیابان هایی که به جاده اصلی می رسید می ساختند. در هر شهری سربازخانه ای هم وجود داشت که با دیوار مستحکمی که احاطه اش می کرد، محافظت میشد.

قنات ها آب پاک را تامین می کردند و شبکه فاضلاب، فاضلاب شهر را خارج می ساخت. شناخته ترین این شهر ها، رم، پمپئی و هرکولانیوم هستند. هر چند پمپئی، به دلیل اقلیم کوهستانی، منطبق بر شبکه شهر سازی رومی نبود. بیشتر خانه ها چشم اندازی به حیاط مرکزی داشت و بسیاری از خانه های پمپئی ایوان داشتند.

حمام های رومی

در خانه های رومی آب با لوله کشی عرضه می شد، اما از آنجایی که بر آب مالیات بسته بودند، حمام های آب گرم (Thermae) گشایش یافت. این حمام ها با مجموعه هایی زیبا با گذرگاه ها، قوس ها، گنبدها، تندیس ها و موزاییک کاری ها و تزئینات فراوان بودند.

از جمله امکانات این حمام ها داشتن اتاق های رختکن، اتاق های ورزش، اتاق هایی با کاربری سوناهای خشک و تر امروزی و گرم خانه ها و سردخانه ها بود همچنین فضاهایی برای خدمات ماساژ و دیگر امکانات نظیر کتابخانه، توالت و دیگر تسهیلالت.

نخستین حمام ها با آتش دان ها گرم می شدند، سپس رومیان جهنم حمام یا تون حمام را به کار گرفتند؛ گرما با آتشی تیز از سوختن چوب در زیر خزینه حاصل میشد.

ساختن پنجره شیشه ای از سده اول میلادی کنترل حرارت را بهبود بخشید. از نمونه های قابل توجه این حمام ها کاراکالا (Caracalla) و دیوکلتیان (Diocletian) در رم و مجموعه حمام در انگلستان هستند.

تابخانه کلسوس

کتابخانه تاریخی کلسوس (Celsus) واقع در افسوس ترکیه نامش را از نام حکمران سابق رومی، ژولیوس کلسوس که مزارش در آنجا قرار دارد گرفته است.

این کتابخانه که ساخت آن تقریبا 117 سال پس از میلاد به اتمام رسیده است، گنجینه ای از 12000 کتیبه، طومار و نسخه خطی بود که در دیوارهای سه طبقه موزه جای گرفته بودند.

دیوارهای دوجداره در پس طومارها آن ها را از حرارت بالا و رطوبت محفوظ می داشت و ضمنا کتابخانه را به محلی برای سخنرانی ها و گردهمایی ها تبدیل می کرد.

نمای کتابخانه دارای ستون های قرنتی است. سه پنجره در طبقه دوم و سه درب در طبقه اول تناسبی زیبا حاصل می کنند. ستون های کناری کوتاه تر از ستون های مرکزی هستند و این ظرافت در ساخت، ساختمان را در چشم بیننده بزرگتر جلوه می دهد.

تندیس آتنا، الهه خرد، در کنار در قرار گرفته و در اطراف او، در کنار درب های دیگر، تندیس هایی که نمود فضایلی چون دانش (اپیستمه)، هوش (انویا)، ذکاوت (سوفیا) و شجاعت (آرته) هستند. نقوش برجسته در تمام نما به چشم می خوردند و سردرب از سنگ مرمر است.

منبع: گروه معماری مهندس متینه درویشیان,