کنستانتین کبیر آخرین امپراطور بت پرست و اولین امپراطور مسیحی رم بود. او کسی بود که برای تغییر حکومت به حکومتی مسیحی لولین گام را برداشت.
بناهایی چون حمام های رم نشان گر گذشته کفرآمیز حکومت اوست، اما بسیاری از بناهای دیگر از جمله باسیلیکای کنستانتین یا کلیسای سنت پتر، در آلمان یادگاران دوران مسیحی حکومت اوست.
برخی از دستاوردهای او مانند تکمیل باسیلیکای نوا، طراحی اتاق های سرد در مجموعه های حمام و قوس کنستانتین یادگار پیروزی او در نبرد مکسنتیوس است.
در 324 میلادی کنستانتین شهر قسطنطنیه را به عنوان رم جدید احداث کرد و اراده او را در باز آفرینی رم میتوان در ساخت کلیسای هایاسوفیا (Hagia Sopgia) یا خرد مقدس که بعد ها به مسجد ایاصوفیه تبدیل شد مشاهده کرد.
مسجد ایاصوفیه یا کلیسای خرد مقدس که پس از یکسره در آتش سوختن به دستور امپراطور یوستنینان در 537 میلادی بازسازی شد. یکی از پرهزینه ترین بناهای تمام طول تاریخ است.
این بنا را دو دانشمند به نام های آنتمیوس ترالسی و ایزیدور میلتوسی طراحی کردند و ده هزار کارگر طی پنج سال آن را ساختند. بلندترین قوس آن گنبد 32.5 متری آن است که به کمک چهار ستون سه گوش یا طاسچه بر بالای فضای مرکزی چهار گوش برافراشته شده است.
استفاده از طاسچه وزن گنبد را توزیع و به دیوارها منتقل می کند. زیر گنبد پوششی از طلا برای تداعی آسمان دارد و فضای چهار گوش زیرش از مرمر رنگین است که رنگ های زمین را تداعی می کند.
با انحطاط امپراطوری روم شرقی تزئینات بنا بارها چپاول شد و زمانی که ترکان عثمانی در 1453 به قسطنطنیه یورش آوردند، سلطان محمد دوم بنا را به مسجد مبدل کرد و یک سده بعد مناره ها را بدان افزود.
وقتی کنستانتین شهر قسطنطنیه را در سال 324 میلادی بنیان گذاشت. امپراطوری روم به دو بخش تقسیم شد: قسطنطنیه پایتخت امپراطوری رم شرقی و راونا پایتخت امپراطوری روم غربی شد. پیوند شیوه های رومی و یونانی امپراطوری بیزانس به صورت هایی رهنمون شد چون نقشه یونانی چلیپا شکل برای کلیساها، با چهار بازوی مساوی و مرکزی چهارگوش و سقف گنبدی.
ساختمان های مهم بام های بلند با تزئینات بسیار زیاد شامل حجاری بر مرمر، کاشی کاری و طلاکاری دارند و در کلیساها به جای تندیس نقش برجسته های نقاشی شده به چشم می خورند.
از آنجایی که قسطنطنیه در مسیر راه های بازرگانی قرار داشت، سبک معماری بیزانسی (روم شرقی) در منطقه وسیعی گسترش یافت و بر معماری قرون وسطایی، نوزایی و عثمانی اثر گذاشت.
از جمله آثار باقی مانده از این نوع معماری باسیلیکای هشت ضلعی سن ویتاله (San Vitale) در راونا است که محراب هشت ضلعی اش با آجرهای باریک و کاشی کاری باشکوه عناصری از سبک معماری بیزانسی همراه دارد.
همچنین کلیسای جامع سنت مارک (St Mark) در ونیز و کلیسای هوسیوس لوکاس (Saint Luke) در بویوتیای یونان که در سده یازدهم میلادی ساخته شد.
اولین معابد هند در سده های چهارم و پنجم میلادی ساخته شدند. پس از آن این معابد برای خدایان گوناگون و ناحیه به ناحیه متفاوت ساخته شد. با وجود تمام تفاوت ها تمام این معابد باز بودند و ساختاری متقارن با شبکه های مربعی داشتند.
در همه این معابد خلوت گاه یا حریمی داخلی و اتاقی به نام «گارب ها گرها» (garbha grha؛ اتاق زاهدان) وجود داشت که محل قرار گرفتن تندیس بت یا خدای اصلی بود.
در بالای گارب ها گرها برجی به نام شیخارا و فضایی برای طواف وجود دارد. تالار زیارت کنندگان دیگر بخش این معابد است.
نخستین معابد هندو با خاک رس ساخته می شدند و با کاهگل و حصیر پوشانده می شدند و بعدها سنگ و آجر هم بدان ها افزوده شد.
فرهنگ هندو آزادی از تعلق را تبلیغ می کند، اما معمارانش همگی با اصول ثابت چون دقت و تناسب هندسی و استفاده از تندیس های خدایان با تزئینات مبالغه آمیز و به ساخت الگوهایی همیشگی از حیوانات، گیاهان و عابدان پایبند بودند.
مجموعه معابد پرامبنن (Prambanan) در مرز یوگیاکارتا (Yogyakarta) و جاوه مرکزی در اندونزی، بزرگترین معبد هندو و در جاوه باستان است.
پرامبنن احتمالا ساخته شد تا بازگشت قدرت را به سلسله هندوی سنجایا پس از یک سده سلطه سلسله بودایی سیلندرا بر جاوه مرکزی نشان دهد.
پادشاه سنجایا معبد را در حدود 850 میلادی به احترام شیوا پایه گذاشت و پادشاهان پس از او آن را در سه بخش دیگر گسترش دادند. بخش بیرونی فضایی باز و گسترده است و بخش میانی 224 زیارتگاه همسان کوچک را شامل می شود.
بخش مرکزی و مقدس ترین بخش معبد در احاطه دیوار سنگی چهار گوشی است که در مرکز هر یک از چهار ضلعش دروازه ای تعبیه شده است.
سه تریمورتی (معبد) اصلی در مرکز این دیوار سنگی شامل زیارتگاه شیوا در وسط، با تزئینات فراوان و ایوان هستند. نقوش برجسته ای از افسانه رامایانا بر دیواره ایوان دو تریموتی دیگر متعلق به ویشنو و برهما به چشم می خورد.
با وجود اینکه معبد پرامبنن مجموعه ای است از معابد با این حال از الزامات طراحی معابد هندو پیروی می کند؛ از جمله اینکه در شبکه منظم هندسی با تسلط ساختمان مرکزی پر ابهتی به ارتفاع 47 متر بر کل بنا طراحی شده است.
شهر انکور را شاهان هندو و مذهب خمر، در شمال غربی کامبوج، در میانه سده های نهم تا پانزدهم میلادی بنا گذاشتند. مجموعه معابد شگفت آور انکور وت، بزرگترین بنای مذهبی جهان، در این شهر قرار دارد. این معبد را پادشاهی به نام سوریاوارمن، به عنوان معبدی برای پرستش خدای ویشنو و ارامگاه سلطنتی ساخت.
معبد اصلی دارای سه ردیف ایوان است و زمین، آب و هوا را نمایندگی می کند. نقوش برجسته ریز فراوانی که ساختمان را آراسته اند، افسانه های هندو را با جزئیات بسیار نمایش می دهند. طواف بر گرد معابد خندو مرسوم و از آداب ستایش بوده است و فضای طواف به دور انکور وت 19 کیلومتر است.
معماری انکور وت بعدها در سراسر قلمرو و فرمانروایی خمر تقلید شد، اما هیچ یک از معابد بعدی در ظرافت و دقت و عظمت به انکور وت نرسید.
زیارتگاه های ژاپنی مذهب شینتو، به نام کامی، منزلگاه خدایان بودند. اشیای مقدسی که خدایان را نمایندگی می کردند، احتمالا، بیرون از آنجا در هوندن یا داخل حرم نگهداری می شد.
معابد بودایی نیز با برخی ویژگی های معماری سنتی ژاپنی در کنار معابد شینتو حضور دارند (هر چند معماری بودایی از چین به ژاپن و دیگر فرهنگ های آسیایی برده شد و به همین جهت کمی التقاطی است). تا اندازه ای به سبب این سرچشمه های گوناگون فرهنگی و تا اندازه ای در واکنش به اختلاف آب و هوایی در مناطق مختلف ژاپن، معابد ساختارهای متفاوتی دارند.
بیشتر معابد ژاپنی از چوب ساخته می شدند تا در برابر زلزله مقاوم باشند و اگر چه با الهام از معماری چینی ساخته می شدند ویژگی های متمایزی هم داشتند.
بام های به تدریج خمیده که بر تیرها تکیه داشتند در آن ها رایج بود و دیوارهایی نازک به ضخامت کاغذ که اغلب متحرک بودند و از همین رو فضای داخلی را متغیر می ساختند.
نخستین معبد و پاگودای هوریوجی کمی پس از ورود بودیسم به ژاپن حدود سال 607 میلادی، در استان نارا ساخته شد. پس از برخورد صاعقه و آسیب دیدنش در 670 میلادی، در 711 بازسازی و چند بار تعمیر شد.
اطراف معبد را راهرویی چوبی و گذرگاهی که به حیاط معبد رهنمون می شود فرا گرفته است. طراحی ژاپنی بر پیوند با طبیعت تاکید دارد و هوریوجی در کنار تاثیرپذیری از پاگودا، به فهم ژاپنی از زیبایی، ظرافت، عدم تقارن و وحدت اجزا متمرکز است.
مجموعه هوریوجی شامل پاگودایی پنج طبقه است تالار طلایی تالار سخنرانی و تعدادی کوشک کوچک برای نگهداری سوتراها و متون مقدس. پاگودا دارای اشیایی مقدس و نمادین از بودا بوده، در حالی که تالار طلایی گنجینه ای از تصاویر مذهبی بوده است.
طره ها و برج بدون هیچ هدف خاصی برای بالا رفتن (کاربرد معمول برج)، به سادگی، نقشش افزودن ارتفاعی صرفا تزئینی به سیمای کلی بنا است.
دودمان چینی سونگ با پاگوداهای مرتفع بودایی اش، با پل هایش از چوب و سنگ و با قصرهای با شکوه و مقبره های مجلل و معماری پیچیده ای که پایه گذاشت، شناخته شده است.
از جمله بناهای متعلق به دوره سلطنت آن ها پاگودای 110 متری در بیانجینگ (bianjing) پایتخت سونگ شمالی است. پاگوداها از ساختاری چوبی و ضعیف به بناهایی از سنگ، آجر، و حتی فلزات ریخته گری شده تبدیل شدند.
در ساخت پاگودای فلزی 2103 متری معبد بوکوان (تپه ببر) در استان هوبی، از 53 تن فلز ریخته گری شده استفاده شده است. در پایتخت جنوبی سونگ، ژیجیانگ، پاگودای دیگری به نام لیوهه (شش توازن) وجود دارد که نمونه خوبی از پاگوداهای دودمان سونگ به شمار می رود.
این پاگودا با 60 متر ارتفاع از آجر قرمز و با 13 طبقه طره چوبی ساخته شده است. البته در داخل پاگودا دارای 7 طبقه است، هر کدام با سقفی که ماهرانه تزئین شده است.
سلسله بنی امیه نخستین فرمان روایان مسلمانان بودند که امپراطوری تشکیل دادند و بناهای مجللی برای نمایش اقتدارشان ساختند.ترکیبی از معماری ایرانی دوره ساسانیان و معماری بیزانس بود.
آن ها دمشق را پایتخت خود خواندند و تعداد زیادی قصر باشکوه ساختند. معماری در جهان اسلام به چهار شیوه بنیادی دسته بندی شده است؛ شیوه مصری که با الهام از معماری کهن مصر پدید آمد و در کشورهای شرق آفریقا مانند مصر و سودان رواج داشته است. مانند مسجد ابن طولون مصر.
شیوه مغربی که بسیار پیشرفته و تحت تاثیر معماری ایرانی است و نمونه های آن در کشورهای مراکش، الجزایر و جنوب اسپانیا دیده می شود، مانند مسجد جامع قرطبه و کاخ الحمرا در اسپانیا.
در نهایت شیوه ایرانی که از همه گسترده تر است در کشورهای ایران، عراق، افغانستان، پاکستان، کشورهای آسیا میانه، هند، اندونزی و کشورهای پیرامون خلیج فارس نمونه های درخشانی دارد، مانند مسجد فهرج و مسجد سامرا.
قبه الصخره که در فاصله سال های 691 تا 692 میلادی به دستور خلیفه اموی عبدالملک بن مروان بر کوه معبد یا حرم شریف در بین المقدس ساخته شد، یکی از نمادهای شهر بیت المقدس است.
این منطقه برای مسیحیان، یهودیان و مسلمانان به یک میزان اهمیت دارد و قبه الصخره بر معابد پیشین این مکان ساخته شده است. در ابتدا قبه الصخره، مانند کعبه، قبله مسلمانان بود.
نقش هشت ضلعی این بنا شاید ملهم از کلیسای بیزانسی سنت ماری باشد که در 8 – 451 در جاده بین بیت المقدس و بیت لحم ساخته شده است. گنبد قبه الصخره 20 متر قطر و 20.5 متر ارتفاع دارد و بر سر دروازه ستون و چهار پایه قرار گرفته است.
روشنایی داخلی بنا با دو ردیف پنجره تامین می شود که یک ردیف آن در دیوارهای هشت ضلعی و ردیف دیگر در دیوار پایینی تعبیه شده است. تخمین زده شده که در حدود 100000 سکه طلا برای پوشاندن گنبد قبه الصخره ذوب کرده اند.
مساجد مهمترین بناهای معماری ایران پس از اسلام هستند. شاخص ترین و پیشرفته ترین بناهای هر دوره معماری ایران پس از ورود اسلام را می توان در مساجد پیدا کرد.
معماری مساجد ایران نخست برگرفته از نقشه مسجد مدینه بود، اما در طول زمان طرح های متنوعی برای مساجد پدید آمد. در ایران مساجد شبستانی، یک ایوانی، دو ایوانی، چهار ایوانی و ترکیب گنبد خانه با ایوان اصلی که بر گرفته از طرح چهار طاقی است، ساخته می شد.
تزئینات مساجد نیز در هر دوره تفاوت آشکاری دارد، در دوره سلجوقی آجرکاری، در دوره ایلخانی گچ بری و در دوره تیموری و صفویه کاشی کاری رایج بوده است.
با وجود تفاوت هایی که بر شمردیم مساجد اسلامی در ایران همواره از عناصر مهم معماری ایرانی بهره برده اند که پیش از اسلام نیز در معماری ایران رایج بوده است، مانند ایوان، صفه، ایوان منتهی به گنبد، تالار ستون دار، چهار ایوانی و ... از جمله مساجد شاخص ایران می توان به مسجد جامع عباسی (امام) و مسجد شیخ لطف الله در اصفهان، مسجد کبود در تبریز، مسجد گوهرشاد در مشهد و مسجد نصیر الملک در شیراز اشاره کرد.
