پنج سده پیش از میلاد، معماران یونانی به لطف و ظرافتی در شیوه معماری، هماهنگی و مهارت های فنی دست یافتند. یک سده بیشتر معماران و سنگ تراشان مجموعه ای از قوانین را برای استفاده در تمامی بنا ها تدوین کردند.
این قوانین به شکل نظام معماری ای شناخته شد که امروز هم می توان آن ها را به آسانی در ساختار ستون هایشان شناسایی کرد.
ستون یونانی به طور کل از سه بخش سر ستون، بدنه و پاستون که می تواند به سه روش آذین گردد، تشکیل می شود. البته ستون دوریسی (Doric)، پاستون ندارد و با شیارهایی عمودی بالا می رود تا به برجستگی ساده ای در سر ستون برسد.
ستون ایونی (Ionic) باریک تر و بلندتر است. ممکن است نقوش برجسته تمثیلی مانند پیکره زن در بدنه ستون وجود داشته باشد. ستون ایونی دارای دو جفت پیچک در امتداد سه صفحه افقی زینتی به شکل گچ بری سر ستون است.
ستون قرنتی (Corinthian) هم تا حدودی شبیه به ستون ایونی اما سر ستون آراسته تری دارد. سر ستون قرنتی اغلب با گچ بری برگ های پرپیچ و تاب گیاه آکانتوس و چهار پیچک و گاهی گل نیلوفر و برگ های نخل تزئین می شود.
معماری یونانی با استفاده از ساختاری از ستون های عمودی و تیرهای افقی هم پایداری بنا و هم زیبایی شناسی تناسبات بصری را تضمین می کرد.
مهمترین بناهای یونان باستان معابد بودند و در رتبه بعدی تماشاخانه ها که در ابعاد مختلف ساخته می شدند. معبد کوچک الهه پیروزی آتن، نیکه، که در حدود 421 سال پیش از میلاد ساخته شد، از یک سو بر شهر آتن و از سوی دیگر بر آکروپلیس مشرف است. این بنا دارای چهار ستون ایونی در جلو و عقب است که تنزئینات سر ستون هایش از عناصر بومی ناحیه مانند شاخ قوچ و عناصر طبیعی دیگر مانند نیلوفر آبی و صدف سرچشمه گرفته است، بر خلاف معبد کونکوردیا واقع در سیسیل ایتالیا نمونه ای بی گزنده مانده از سبک معماری دوریسی.
معبد بزرگ آرتمیس و افسوس با پلکانی که پیکره های برنزی شیرزنان و جنگاوران مزینش ساخته، یکی از عجایب هفتگانه جهان شناخته می شود. سقف مرکزی این بنا در ارتفاع 80 متری بر فراز 120 ستون ایونی زراندود افراشته بوده است.
تماشاخانه اپیداروس، آمفی تئاتر وسیعی است با عرض 118 متر که دارای ردیف های فشرده سکوهای سنگ آهک است و از نظر کیفیت صدا رسانی عالی است.
معبد پارتنون (Parthenon) واقع در آکروپلیس، تپه صخره ای مقدسی د حومه آتن که به آتنا پیشکش شده است، اوج هنر معماری یونان را به نمایش می گذارد.
تپه از پنج هزار سال پیش از میلاد مسکون بوده است، اما پریکلس در حدود 429 پیش از میلاد دستور می دهد که ساخت و ساز در این ناحیه را به بناهای مهم مانند پارتنون، پرپیلایا (Propylaea)، ارخثیون (Erechtheion) و معبد نیکه (Nike) اختصاص دهند.
مجسمه سازی به نام فید یاس (Phidias) طرحی اولیه از تناسبات فضا و نمایش دیداری محوطه ارائه داد و بیشتر بناها بر اساس نظام دوریسی با ستون های ظریف و آراستگی بسیار زیاد ساخته شد.
راه پله های عریض که به سوی ستون های مرمرین پرپیلایا رهنمون می شد و جاده ای برای ارابه ها و چهارپایانی که برای قربانی بدان جا آورده می شدند، نشان گر ورودی مقدس ترین مکان آکروپلیس بودند. در پس پرپیلایا، تندیس نه متری برنزی آتنا قرار دارد و معبد مرمرین ارخثیون که در شب تپه ساخته شده است دارای ورودی با شش ستون کاریاتید (Caryatid، ستون زن پیکر) و دو رواق سر پوشیده است.
معبد یونانی پارتنون که در نظر بیشتر مردم جهان کهن الگو و نماد معماری یونان است، توسط ایکتینوس، کالیکرتس و فیدیاس طراحی و به الهه پشتیبان آتن، دوشیزه آتنا پیشکش شد.
هر چند این بنا برخی از عناصر معماری ایونی را داراست، اما با داشتن تناسبات دوریسی مانند نسبت طول و عرض 9 به 4، بیشتر به سبک معماری دوریسی نزدیک است. زمانی زیر سقف نگارین و راندود پارتنون تندیسی از آتنا ساخته شده از طلا و عاج قرار داشته است.
در حالی که اغلب بناهای یونانی شش ستون در قسمت جلوی بنا دارند، پارتنون هشت ستون جلویی دارد. در مجموع 46 ستون مرمرین ده متری دوریسی در چهار جهت آن وجود دارد که همگی سر ستونی ساده و بدنه ای راه راه دارند و سکوی پایه خمیدگی ملایمی دارد که آب باران را به بیرون هدایت کند و در عین حال استحکام بیشتری به بنا ببخشد. از آنجایی که ستون های یکسره صاف، کمرباریک به نظر می رسند، طراحان پارتنون ترفند ظریفی در کار کرده اند و کمر ستون ها را اندکی ستبر ساخته اند؛ کرنش زاویه ای ماهرانه به نام تحدب یا برا»دگی (Entasis).
بالای سرستونها، لوح مرمرین حجاری شده با 92 نقش برجسته مجزا به چشم می خورد، همچنین در بالای ستون های داخلی، حجاری های به هم پیوسته با برجستگی کمتر شامل عناصر ایونی بنا وجود دارند.
معماران یونانی مجموعه ای پیچیده از حیطه های بصری را، از تناسبات تا ساختارهایی انعطاف پذیر، به کار می گرفتند. تعمدی در کار بود که بنا در مجموع ساده به چشم بیاید، اما تزئینات بنا اعم از حجاری ها و مجسمه ها اغلب استادانه بودند.
یکی از عناصر اصلی بسیاری از معبدها و آرامگاه ها، سرستون ها، پاستون ها، تندیس ها و حاشیه کتیبه ها است. حجاری های بیرونی در قسمت پیشانی نما (Entablature؛ ساختار تقویت کننده سقف که در بالای ستون قرار می گیرد) عموما یا از نوع متوپس (Metopes) لوح هایی با نقش برجسته کوچک یا از نوع لوحی دارای سه شیار برجسته (Triglyphs) هستند.
برخی از معابد متاخرتر دوریسی لوح های به هم پیوسته و دنباله داری را بر تمام دیواره های بیرونی اتاق معبد (Cella) نشان می دهند، اما معماری ایونی، از نیمه سده ششم پیش از میلاد، تزئینات بسیار پیچیده تری با خود آورد؛ من جمله برجسته هایی که اغلب نمایان گر رویدادی تاریخی یا روایت گر افسانه ای بودند. نقش برجسته بر دیواره معبد پارتنون مردم آتن را در صنوف منظم جشنی محلی در آتن نشان می دهند. بناها و پیکره های یونانی اغلب به شکلی درخشنده و روشن رنگ آمیزی و نگارگری و در مرحله بعد به وسیله آرایه های فلزی تزئین می شد.
نخستین شخصیت تاریخی که نامش با مقوله برنامه ریزی شهری گره خورده، فیلسوف، ریاضی دان و معمار اهل میلتوس یونان، هیپوداموس (Hippodamus) است. نقشه های او برای شهر های یونانی با نظم و قاعده مندی توصیف شده اند؛ با خیابان های مستقیم و موازی که در امتداد سامانه هایی منطقی و شبکه ای کشیده شده اند و مقاصد و کارکردها در مکان های معین مجتمع گشته اند. (امری بسیار عجیب برای آن دوره و زمانه؛ زیرا هر مهاجمی می توانست با دنبال کردن این منطق راهش را بیابد).
هیپوداموس نقشه جامع شهر میلتوس، پریه نه و لینتوس را مرتب، سازوار و سامان یافته با خیابان هایی عریض ترسیم کرد. زیارتگاه ها، تماشاخانه ها، ساختمان های حکومتی، بازارها و میدان های موسوم به آگورا (میادین عمومی که فعالیت های ورزشی، سیاسی، هنری و معنوی در آنجا اتفاق می افتاد) مکان هایی بودند که در ناحیه مرکزی شهر گرد آمده بودند.
عرصه شهر به بخش های مقدس، عمومی و خصوصی (بازتابی از تقسیم طبقه سه گانه شهروندی از نظر هیپوداموس) تقسیم می شد. خانه ها در دسته بندی نواحی آخرین جایگاه را داشتند و پس از آن که تکلیف همه مکان ها روشن میشد جای گذاری می شدند.
در میانه قرن سوم پیش از میلاد، معماری مذهبی در شبه قاره هند در سه ساختار توسعه و تکوین یافت: معابد و پرسشگاه های بوداییان (ویهارا)، معابد و مقبره های نیم کره و تپه مانند (استوپا) و تالارهای عابدان (چیتا و چیتاگری ها) که در انتهای آن ها استوپایی کنبدی وجود داشت.
به دنبال تغییراتی که در فعالیت های مذهبی روی داد، به تدریج استوپاها در تالارهای عبادت جا گرفتند. این امر در هزاره اول میلادی به اوج خود رسید، به ویژه در مجموعه های غارهای آجانتا (Ajanta) و الورا (Ellora). استوپا از تل خاک کوچکی که بر مزاری ساخته می شد به نیم کره یا قبه ای آجری تکوین یافت که با روبنایی نوک تیز اغلب محلی برای گرامی داشت بودا و سایر تشریفات مذهبی بود. مشهورترین نمونه باقی مانده از این استوپاها استوپای سانچی از یک سده پیش از میلاد است.
این ساختارهای ساده بعد ها به معابد بسیار آراسته و بزرگ هند تکامل پیدا کرد که اغلب با حجاری ها و نقاشی های زیبا مزین می شدند. از مهم ترین ای معابد انکور وت (Angkor Wat) در کامبوج و فراپرنگ سام یود(Phra Prang Sam Yod) در تایلند هستند.
این دیوار که طولانی ترین و بزرگترین سازه مهندسی تدافعی و نظامی در جهان است، 6500 کیلومتر امتداد می یابد و از شانگهای در شرق به جایو گوان در غرب می رسد.
دیوار بزرگ چین ترکیبی از دیوارهای باستانی 20 دولت و سلسله است که نخستین بار در زمان اپراطوری چین شی هوان، 214 سال پیش از میلاد، دیوار دفاعی واحد و یکپارچه ای شد و پس از ان سه بار دیگر برای محافظت در برابر هجوم دشمنان نوسازی اش کردند.
ارتفاع دیوار از 6 تا 10 متر در نوسان است و پهنایش در پی 6 و نیم متر و در راس به 5.8 متر می رسد. تمام مصالح محلی مانند خاک کوبیده، سنگ، آجر و چوب در ساخت دیوار به کار گرفته شد، اما در نوسازی دیوار در دوره امپراطوری مینگ بین سالهای 1368 تا 1644 مصالحی به مراتب مستحکم تر از پیش در ساخت دیوار به کار رفت.
نیمه شرقی دیوار با آجر پخته و سنگ های تراشیده ساخته شده و نیمه غربی با خاک کوبیده و آجر پخته شده در آفتاب. برج های دیده بانی، دژها و دروازه ها در تمام طول دیوار به منظور پاسبانی از مهاجمان تعبیه شده است.
پاگوداهای (Pagodas) چینی، برج هایی با طره های چند لای شیروانی، پیش از آمدن بودیسم به چین در قرن اول میلادی، از یرج های چوبی چند طبقه تکامل یافت و سپس از میراث استوپاهای هندی وام گرفت. پاگودا در ابتدا از چوب و آجر ساخته می شد. ساختار اولیه آن ها تو خالی بود.
کاربرد اصلی پاگوداها نگهداری از عتیقه های مقدس (اثرالشریف) در زیر زمین بود. هر چند برخی از آن ها در انزوا و دور از دیدرس مردم به عنوان عناصر فنگ شویی ساخته می شدند، برخی آرام آرام به عنوان عنصری ازئینی به حیاط کاخ ها را یافتند.
بیشتر نمونه های اولیه که پیش از سده دهم میلادی ساخته شده اند، دارای پی چهار گوش هستند، اما نمونه های متاخر پی چند وجهی دارند. شکل طره ها و جزئیات تزئینات بر حسب زمان و مکان ساخت بنا متنوع است.
نخستین پاگودای چوبی به جا مانده معبد اسب سفید در لویانگ است. (White Horse Temple) و قدیمی ترین پاگودای آجری، صومعه دوازده ضلعی سونگیو است. بودایی ها پاگودا را در قرن هفتم میلادی به ژآپن معرفی کردند. این بناها در برابر زلزله بسیار مقاوم اند و این را مرهون ساختار انعطاف پذیرشان هستند.
از سده دوم پیش از میلاد تا سال های 480-460 پس از میلاد، 30 معبد در دل کوه های ناحیه آجانتا در حوالی اورنگ آباد در ایالت ماهاراشترا در هندوستان ساخته شد. در همان نزدیکی غارهای الوارا واقع شده اند که در سده های ششم تا نهم میلادی توسط سلسله راشتراکوتا ساخته شدند و شمال معابد بودایی ها، هندوها و جین ها می شوند.
معبد غاری بادامی (Badami cave) در باگلکوت (Bagalkot) شامل چهار غار است که در دل صخره های ماسه سنگی تراشیده شده اند. 1200 معبد غاری هندی تا روزگار ما سالم مانده اند که اغلب در سده های پنجم و دهم پیش از میلاد ساخته شده اند و تقریبا همگی در مجاورت یکدیگر هستند.
یادگارانی مقدس، به جا مانده از دوره تقریب و دوستی میان مذاهب مختلف در هند. بیشتر غارها دارای ویهارا و صومعه اند: شامل محل هایی برای سکونت راهبان، شپزخانه، تالار عبادت و ایوان و جرزهایی یکپارچه، سامانه ای تو در تو از اتاق ها و کنده کاری هایی ظریف و پر جزئیات بگذریم از خارج کردن بی عیب و نقص هزاران تن صخره تراشیده شده.
چهارراه تجاری پترا، پایتخت حکومت باستانی نبطی ها، سده ها از چشم جهان پنهان مانده بود، با اینکه روزگاری بر کنار شاه راه ارتباطی مصر و عربستان و سوریه قرار داشت. نبطی ها در سال های اوج قدرتشان مردم ثروتمند و قدرتمندی بودند که بر پهنه ویعب از صحرای اردن کنونی تسلط داشتند. شهر آن ها در دل دره ها و کوه های صحرا، نیمی ساخته و نیمی تراشیده، از دل صخره های شنی سرخ رنگ سر برآورده بود.
این سامانه مدیریت آب مبتکرانه شهر بود که پترا را در دل ناحیه ای خشک و گرم کم یاب و پررونق می ساخت؛ معماری خانه ها در پترا ساده بود، گرچه بناهای مذهبی و اجتماعی پترا آمیزه ای از شیوه های معماری آشوریان، مصریان، رومیان، و یونانیان بود. نماها ترکیبی از سادگی و توانگری در ستون ها و حجاری ها به نمایش می گذارد؛ خزانه ای بسیار بزرگ و آرامگاه حارث سوم، ترکیبی از ستون های قرنتی و نبطی و نیز حجاری بر صخره های سخت در کنار پیکره هایی از اساطیر یونانی و نبطی.
منبع: گروه معماری مهندس متینه درویشیان,
