ملاحظاتی برای مدیران شهری ایران در ترسیم نقشه نجات پساکرونا

اکنون بعد از گذشت زمانی تقریبا معادل یک سوم سال، تقریبا بر همه فعالان شهری روشن است که مدیریت شهری نیازمند شناسایی ساز و کارهای خروج از انفعال و طراحی نقشه راهی روشن برای نجات شهر در مقابل این بحرانِ شوم جهانی است.باید پذیرفت کرونا همانند بسیار از تجارب تاریخی و تحولات شهری، چون تجربه مدرنیته و جهانی شدن، برای انسان شهرنشین انتخابی نیست و اگر «در» را هم ببندیم از «زیرِ در » می آید و شهر را فرا می گیرد. از این روست که در سراسر جهان، شهر به کانونی برای آماده سازی، کاهش اثرات و سازگاری با این بیماری همه گیربدل شده است.

در واقع شهرهایی که از منظر معیارهای تاب آوری شهری، شرایط مطلوب تری و آمادگی بیشتری برای مواجه فعال با این بحران دارند، می توانند از این همه گیری جهانی سالم برون آیند.در غیر این صورت، آنچه روی می دهد جدا از مرگ و میر شهروندان، تشدید در سطح شکاف اقتصادی و تنزل شدید کیفیت زندگی شهری خواهد بود. شاید از این روست که موگاه و کتز(Muggah and Katz, 2020) دغدغه خود در حوزه آسیب پذیری جوامع شهریِ برخوردار از سطوح بالاتر فقر و نابرابری های شهری در مقایسه با شهرهای برخودار، را بیان می نمایند.

این پاندمی ناشناخته موضوع پژوهش و نگرانی بسیاری از متخصصین علوم شهری نیز بوده است. آنگونه که لک، شکوری اصل و ماهر (Lak, Shakouri Asl, Maher,2020) بیان می دارند با توجه به احتمال ظهور همه گیری هایی از این دست در آینده در سراسر جهان، ارزیابی فرم شهری مقاوم در برابر همه گیر به شیوه ای که بتوان در آن قالب از انتقال بیماری های عفونی در طی این اپیدمی جلوگیری کرد بسیار مهم است. شاید درس شیوع COVID-19 ، برای برنامه ریزان و طراحان شهری، در استفاده از این زنگ خطر برای مرور و بازبینی استراتژی های فعلی پاسخ به همه گیری ها و دستیابی به استراتژی توسعه شهری مقاوم در برابر همه گیری هایی از این دست باشد.

با این توضیحات می توان دریافت که درسِ این دوره نه چندان آسان برای شهرها، ایجاد آمادگی در تمامی مراحل مدیریت بحران های از این دست است. امری که ترسیم نقشه راهی روشن برای نجات شهرهایمان را از برزخی چون کرونا طلب می کند. در این نوشتار تلاش شده است با برخی از ملاحظات این نقشه نجات بیشتر آشنا شویم. گرچه این مختصر تنها نقش دیباچه ای بر موضوع دارد و از مختصات این نقشه راه و اصلاحات قانونی و نهادی مورد نیاز سخن نگفته است:

تحول و بازساخت عملکرد و روابط مدیریت شهری و جامعه شهری

جهان به دولت‌هایی پاسخگوتر و شیوه‌ای عادلانه‌تر نیاز دارد. اگر این سخن عجم‌اغلو(Daron Acemoglu) استاد ترک تبار مؤسسه فناوری ماساچوست (ام‌آی‌تی) را اگر در نوشتار او با عنوان «دولت پساکوئید» دنبال کنیم، در می یابیم که خلاصه کلام او مبنی بر این نکته است که:« حالا که جهان با یک پاندمی مواجه است و این واقعیت آشکارتر شده است که نظام‌های ما برای مواجهه با چالش‌های قرن ٢١ بسیار شکننده و آسیب‌پذیرند».

تصویر ارائه شده توسط او اکنون در ارتباط با نظام های شهری نیز بیش از گذشته صادق است. ترجمان شهری ادعای او نیز کم و بیش برای ما آشنا است. به ویژه آنجا که او در خصوص دولت های ملی می گوید:«از این پس تنها راه پیش رو که در خصوص آن اتفاق نظر وجود دارد آن است که ما به نهادهایی پاسخگوتر و شیوه‌ای عادلانه‌تر برای تسهیم دستاوردهای پیشرفت‌های تکنولوژیک و جهانی‌شدن نیاز داریم». از این روست که تاکید او بر کارآمدی، مسئولیت پذیری بیشتری دولت و نیز اهمیت نهادهایی پاسخگوتر و شیوه‌ای عادلانه‌تر در فعالیت آنها برای ما ناآشنا نیست.

به نظر می رسد در مقیاس شهرها نیز داستان چندان متفاوت نیست. همانگونه که او مدعی می شود حالا، این واقعیت آشکارتر شده است که نظام‌های ما برای مواجهه با چالش‌های قرن ۲۱ بسیار شکننده‌اند و در دورۀ تضاد و قطبی‌شدن، فروپاشی هنجارهای دموکراتیک، و تحلیل‌رفتن ظرفیت‌های نهادی، بازسازی دولت رفاه ضروری است، در مقیاس شهری نیز، ناکارآمدی رویه های سنتی مدیریت شهرها بار دیگر خود را اثبات نموده و ضرورت عزمی جدید برای تحول در پس این دوره سخت طلب می کند. از این منظر اگر او در مقیاس ملی، به درستی این شرایط جدید را درک و بسط نموده است، از اندیشمندان و متخصصان شهری انتظار می رود از این فرصت تاریخی بهره برده و برای شهرهایشان نقشه های نجات و تحول را در قالب بازساخت عملکرد و روابط مدیریت شهری و جامعه بیابند.

راهگشایی پایدار برای تحول در مالیه شهریِ بیمار و عاجز از پاسخگویی متناسب

طبیعی است آنجایی که مدیران مالیه شهری، ذخیره ای برای روز مبادای شهر ندارند و در شرایط عادی هم به سختی از پس هزینه های جاری اداره شهر نیز برمی آیند، کار سخت تری پیش روی ایشان باشد. از این روست که بدون هیچ تعارفی باید اعتراف کنیم در شهرهای ایرانی که تقریبا یک دهه است به سبب تحریم های ناجوانمردانه بین المللی در رنجند، این بار به دلیل توقف بخش عمده فعالیتهای ساختمانی، محرومیت از درآمدهای ناپایدار شهری نیز شاید مدیران شهری را رنج دهد. چراکه می دانیم به گواه آمار و ارقام وابستگی حدود هشتاد درصد از منابع درآمدی شهرداری ها به بخش ساخت و ساز و درآمدهای ناپایدار اثبات شده است و شهرداریهای کشور در نبود نسخه ای ملی برای درمان این غده سرطانی، این بار به یک مرض لاعلاج جدید دچار شده اند که خزانه هایشان را این بار نه فقط از درآمدهای حرام و پولهای کثیفِ ناشی از فروش تخلفات و شهرفروشی، بلکه حتی از درآمدهای پایدار مکروه و حلال خالی کرده است.

سابقه تاریخی فروش دارایی های شهری و فقدان مدیریت صحیح هزینه کرد، یکی از عللی است که نبود منابع مالی در دوره بحران و وقوع این شرایط نامطلوب را بیش تر محتمل می کند.اما نباید فراموش کنیم انتظار می رود اعضاء پارلمان و مدیران شهری در این دوره کارآمدی و خلاقیت خود را به ظهور رسانند و در عوض توسل به مسیرهای مخرب جدید که این روزها کم و بیش از آن شنیده ایم، به نوآوری و تمسک به ابزارهای نوین مالی دست بزنند .متاسفانه در ماههای اخیر تصمیماتی منجر به ایجاد زمینه شهر فروشی در کلانشهرهای کشورمان بوده ایم که شاید سالها بعد ارزیابی اثرات جانبی آن برایمان ممکن شود.

رهبری شهری مبتنی بر رویکرد حکمروایی خوب ؛راهکاری برای غلبه بر کاهش شکاف شهروند و مدیریت شهری

شکاف دولت-ملت یکی از چالشهایی است که منحصر به ایام پاندمی کرونا نیست. اما به نظر می رسد این بار در شرایطی که دولت ها نیازمند سطح بیشتر از اعتماد و همبستگی عمومی هستند، این شکاف در نقاط مختلف جهان، مختل کننده مداخلات بخش سلامت در کنترل این همه گیری بوده است.واقعیت آن است که در شرایط بحران، عملکرد اشکال مختلف حکومت دچار چالش می شود و اگر اعتماد عمومی و همبستگی اجتماعی نیز در سطح پایینی قرارداشته باشد، مسیر اصلاحی و ارتقاء وضعیت مختل خواهد شد.در جامعه شهری نیز تصویر روشنی از این وضعیت را تجربه کرده ایم. شکاف شهروند-شهرداری، در نبود سازمان های مردم نهاد و اجتماع محوری که بتوانند در این شرایط باری از دوش شهرداری بردارند، موجب آن شده است که شهرداران، نه بر اساس وظایف قانونی خود، بلکه بر اساس مصالح شهر، به حوزه هایی ورود کنند که جزء وظایفشان محسوب نمی شود و برای آن تجهیز نشده و از آمادگی لازم برخوردار نیستند. تقریبا در همه گیری اخیر، این بی تفاوتی یا ناتوانی در نقش آفرینی را تجربه کردیم و جز ورود محدود گروههایی چون بسیج و تشکل های صنفی، بستری برای کنش شهروندی وجود نداشت. طبیعی است که در این شرایط هم توانمندی نیروهای مدیریت شهری تحلیل می رود و هم این نهاد در مواجهه با وظایف اصلی خود دچار ضعف و استهلاک خواهد شد.

از دید نگارنده برای مدیریت شهری مطلوب تر این همه گیری در مقیاس شهری، شهرها بیش از همیشه نیازمند پیگیری تحول نقش شهردار به رهبر شهر بر مسیر حکمروایی خوب شهری هستند. پرواضح است که شفافیت بیشتر نظام مدیریت محلی ، پاسخگویی ارتقاء یافته و مسئولیت پذیری بیشتر آن در بستری مشارکتی، قانونمند و تلاش برای یاری جستن از ظرفیتهای سرمایه اجتماعی می تواند بخشی از مسیر نجات شهری باشد.

شهرداران باید ضمن پذیرش هنجارهای حکمروایی خوب، از این پس برای نیل به جایگاه رهبری شهری بکوشند. طبیعتا این جایگاه جدید، در ایران نیازمند اصلاحات قانونی محدودی است که شهردار از از«مدیر اجرایی شهر» به «رهبر شهری» بدل سازد. اما به واقع رهبری شهری به چه معناست؟ این نوشتار تلاشی برای تبیین این مفهوم ندارد اما با پذیرش این امر که برخورداری از مجموعه ای از مهارت های کلیدی رهبری متضمن توفیق او است تلاش می نماید تا به زبان ساده با آن آشناتر شویم.

همه تفاوت های رهبر و مدیر را در متون سنتی مدیریتی خوانده ایم. رهبری مفهومی وسیعتری از مدیریت دارد. مداخله و تاثیر گذاری فراتر از لایه های سازمانی، پذیرش و قبولیت برای پیروان، در نظر گرفتن اهداف فرا سازمانی، نفوذ و دوام بیشتر دستورات و فرامین و اهمیت پذیرش رهبری توسط جامعه در قالب قدرت مبتنی بر جاذبه شخصی از ویژگیهای کلاسیک این مفهوم است. این ویژگیها سبب می شود که رهبران در عوض برخورد با پیچیدگی‌ها با ایجاد تغییر سروکار داشته باشند و از طریق دیدگاهی وسیع، چشم انداز و الهام بخش و نیز ایجاد بصیرت توام با به چالش کشیدن وضع موجود، ٬در ارتباط با آینده جهت را مشخص نمایند.

این مختصات بدان معناست که در مسیر رهبری شهری، «قابلیت ارتباطی رهبران شهری» نخستین توانایی مورد انتظار از ایشان است. رهبر شهری باید بتواند در حوزه عمومی با شهروندان و گروه‌های مختلف مردم به شیوه دقیق و واضح سخن بگوید. می توانیم از خودمان سوال کنیم که در این دوره چند بار شهردار شهرمان بی پرده و شفاف فرصت گفتگو با مردم را یافته یا اراده آن را کرده است؟ علاوه بر این در مقیاس ملی و فراملی، سفیر شهری موفق برای شهرش باشد و در زمینه به اشتراک گذاری تجارب و دستاوردها فعالانه عمل کند. امری که مفهوم دیپلماسی شهری را در روزهای کرونا زده جهان بیش از پیش مطرح و ضروری ساخت.

علاوه بر اینها اگر شهردار(رهبرشهر) به زینت شفافیت و صداقت مزین باشد، می توان انتظار داشت شهروندان در عوض ایجاد اصطکاک و مقاومت در مسیر برنامه ها، او را در حل بحران یاری رسانند. ویژگی دیگری که از رهبر شهری انتظار می رود، شهامت و ‌شجاعت برای تصمیم گیری در شرایط متغیر و بحران زده پیش رو است. شاید کم و بیش همان مفهومی باشد که یکی از روسای شورای کلانشهرها، نام «جسارت» بر آن می نهد. اگرچه این موضوع همیشه از شهرداران انتظار می رفته است اما در شرایط بحران، عدم شهامت و استقلال شخصیتی او منجر به ناتوانی او در گذر از فراز و نشیب های محیط پر تلاطم پیش رو خواهد بود و این امر، می تواند حیات شهر را به خطر بیندازد. اجازه بدهید بی واسطه از استاد ارجمند دکتر نعمت الله فاضلی نقل کنم و سخن را در این بحث کوتاه کنم:« شجاعت و استقلال شخصیتی زمانی برای رهبر شهری ایجاد می‌شود که توانایی‌ها و شایستگی‌های لازم برای احراز پست شهردار یا رهبری شهری را در مسیر زندگی‌اش کسب کرده باشد. شهردارانی که به معامله و مصالحه با گروه‌های سیاسی یا گروه‌های اجتماعی می‌پردازند، اغلب به دلیل ضعف‌های کلیدی که در توانایی‌های‌شان دارند خود را ناگزیر می‌بینند به شیوه‌هایی اغلب ویرانگر شهر را به این و آن گروه بفروشند و از این طریق مصلحت شهر را قربانی مطامع گروه‌های ذی‌نفع می‌کنند.» علاوه بر اینها، حداقل در محیط ایران، سه ویژگی مهم دیگر نیز در مختصات رهبران شهری قابل نقل است: حس تعلق عاطفی به فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های شهری ، برخوداری از توانایی تجزیه و تحلیل موقعیت منطقه ای و جهانی شهر و شناخت عمیق فرهنگی از شهر مورد مدیریت.

البته طبیعتا حتی با وجود تلاش برای نیل به جایگاه رهبری شهری، ممکن است نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری، آمادگی لازم برای مواجهه مطلوب با این اپیدمی جهانی خاص را از پیش کسب ننموده باشد اما چندان دور از ذهن نیست که از این پس باید از توان مواجهه با بحران‌های ناگهانی برخوردار باشد که قطعا به نقشه راه و عزمی روشن نیاز دارد.

 منابع:

- فاضلی، نعمت الله(1397) شش قابلیت کلیدی رهبران شهری کلان‌شهرها، روزنامه تعادل، بیست و دو اردیبهشت 1397.

- Acemoğlu, Daron (2020) The Post-COVID State, https://www.project-syndicate.org/onpoint/four-possible-trajectories-after-covid19-daron-acemoglu-2020-06

- Lak A, Shakouri Asl Sh, Maher A. (2020) Resilient urban form to pandemics: Lessons from COVID-19. Med J Islam Repub Iran. 2020,(30 Jun);34:71.

- Muggah, R. Katz, R. (2020(,. How cities around the world are handling COVID-19 - and why we need to measure their preparedness. From https://www.weforum.org/agenda/2020/03/how-should-cities-prepare-for-coronavirus-pandemics/.