آیا می دانید عامل اصلی ایجاد زلزله کدام است؟ یکی از بلایای طبیعی که در بسیاری از موارد خیلی خطرناک می شود زمین لرزه یا زلزله می باشد. اخیرا زلزله در ترکیه جان ده ها هزار نفر را تنها در چند لحظه گرفت و موجب تاسف و ترس بسیاری از مردم دنیا شد. می دانیم زلزله در اثر لرزش ناگهانی زمین به وجود می آید. اما سوال اصلی اینجاست که عامل اصلی ایجاد زلزله چیست؟ چه عاملی موجب لرزش زمین می شود؟
مهم ترین عامل اصلی زلزله ممکن است ناشی از فعالیت آتشفشان و یا فعالیت های انسانی مانند ایجاد معدن و مخزن باشد و یا در بیشتر موارد ممکن است به دلیل آزاد شدن انرژی ذخیره شده زمین به وقوع بپیوندد. در ادامه این نوشتار قصد داریم تا با عامل اصلی ایجاد زلزله بپردازیم.
قبل از پرداختن به عامل اصلی ایجاد زلزله لازم است تا تعریفی از این واقعه داشته باشیم. کره زمین از صفحاتی تشکیل شده است که از بخش سنگ کره زمین محسوب می شوند. این صفحات حالت شناور داشته و به دلایل متعددی ممکن است جابه جا شوند. صفحات کره زمین یا به سوی همدیگر در حرکت باشند (همگرا) و یا از یکدیگر دور شوند (واگرا) یا ممکن است در کنار همدیگر بلغزند.
در خصوص عامل اصلی ایجاد زلزله می توان گفت کشش در توده های سنگی تا جایی ذخیره می شود که در مقاومت و تحمل سنگ ها خارج باشد. زمانی که میزان مقاومت سنگ ها به پایان رسید به صورت یکباره شکستگی سنگ ها با سرعت ایجاد می شود. در این حالت توده های سنگی در جهت مخالف یکدیگر واگرا حرکت می کنند تا به موقعیتی که فشار در آنجا کمتر است مستقر شوند.
این حالت عامل اصلی ایجاد زلزله بر روی کره زمین می باشد. در واقع زمین لرزه به لرزش یکباره و ناگهانی زمین گفته می شود که انرژی زمین به واسطه امواج آزاد می شود. این انرژی به دلیل جابه جایی صفحه های زمین ساختی اتفاق بیفتد. این صفحات در طول گسل ها قرار دارند.
تکان خوردن زمین عامل اصلی ایجاد زلزله در برخی از مناطق خواهد بود. گفته شد که این عامل به دلیل آزاد شدن انرژی زمین در مرکز قفل شدگی صفحات پوسته زمین می باشد. انرژی که در این محل ها جمع شده و در زمانی ممکن است خارج از مقاومت صفحه های سنگی زیر زمین باشد. در نتیجه زمین به شدت انرژی خود را خارج می کند و زمین به لرزه در می آید.
آزاد سازی انرژی زمین بر روی مرکز سطحی پوسته زمین به وجود می آید. پس از وقوع زمین لرزه اصلی زمین لرزه های دیگر یا پس لرزه هایی اتفاق می افتند. پس لرزه ها معمولا خفیف تر از زمین لرزه اصلی هستند. اما گاهی برعکس خواهد بود. مثلا زلزله در ترکیه شاهد پس لرزه های قوی تر و شدیدتر از زمین لرزه اصلی بودیم. هر چقدر عمق زمین لرزه از سطح پوسته زمین بیشتر باشد خسارت ها و شدت لرزه نیز کمتر خواهد بود. اما هر میزان عمق زمین لرزه کمتر باشد لرزش بیشتر و در نتیجه خسارات نیز بیشتر می شود.
در رابطه با زلزله ترکیه بیشتر بدانید
چنانچه بخواهیم واژه زمین لرزه را به صورت کلی تعریف کنیم باید به همه ارتعاشات طبیعی و مصنوعی اشاره کرد. اما عامل اصلی ایجاد زلزله و بیشترین دلیل به وجود آمدن زمین لرزه ها حرکت گسل ها می باشد. اما عوامل دیگر زمین لرزه فعالیت هایی همچون ریزش کوه، فعالیت آتشفشان، انفجارات معدن ها و آزمایش های هسته ای نیز می باشند. اما خب هر جایی از پوسته زمین که انرژی کرنشی و کشسانی در صفحه گسل ذخیره شده باشد زلزله های بزرگ و کوچک رخ خواهد داد.
دانستیم زلزله های بیشتر به دلیل انرژی ذخیره در گسل ها به وجود می آیند. گسل ها نیز نقطه اتصال صفحات پوسته زمین است. زلزله بر اثر شکستن سنگ کره و یا سنگ های درون زمین به صورت یکباره اتفاق می افتد. پس عامل اصلی ایجاد زلزله شکستن سنگ های درون زمین اتفاق می افتد.
اینکه ایران بر روی نوار زلزله واقع شده است واقعیت است. گفته شده که دلایل زیادی برای ایجاد زمین لرزه وجود دارند. اما کدام یک عامل اصلی ایجاد زلزله در ایران خواهند بود؟ گسل ها و واگرایی و همگرایی صفحه های زمین عامل اصلی ایجاد زلزله در ایران خواهند بود.
جالب است بدانید که 17 درصد از زمین لرزه های بزرگ دنیا در ایران رخ داده است. به صورت کلی 8 درصد از زمین لرزه های دنیا در ایران اتفاق می افتند. سالانه در غرب و جنوب غربی ایران در حاشیه کوهای زاگرس زمین لرزه های متعددی رخ می دهد که ناشی از حرکت صفحات عربستان و اوراسیا می باشد.
این ورقه های قاره ای همگرا بوده و به یکدیگر فشار وارد می کنند. زلزله 1396 سرپل ذهاب ناشی از همگرای این دو صفحه بود. بزرگترین گسل ایران از چین خوردگی های زاگرس شروع می شود. این گسل تقریبا 1.575 کیلومتر امتداد دارد. این گسل از بندرعباس و استان هرمزگان شروع شده و از جنوب شرقی به شمال غربی امتداد پیدا می کند. در نقطه مریوان گسل از ایران خارج شده و وارد کشور ترکیه می شود. زلزله اخیر شهرستان خوی بر روی این گسل اتفاق افتاد.
عوامل تشدید کننده خسارت در زلزله ها
پیش تر به این مورد اشاره شد که هر چه وقوع زلزله در عمق بیشتری از سطح زمین رخ دهد تلفات و خسارت نیز کمتر خواهد بود. گاهی زمین لرزه های قوی که تنها در چند کیلومتری سطح زمین اتفاق افتاده اند خسارت های کم مالی و جانی به بار آورده است. در مقابل نیز شاهد بودیم زلزله ای با همان شدت و یا حتی کمتر در شهر و یا کشور های دیگر خسارت های مالی و جانی فاجعه باری را به بار آورده است. دلیل و عامل اصلی ایجاد زلزله های مخرب و تخریب کننده چیست؟ یا بهتر است بگوییم چه عوامل انسانی منجر می شوند تا خسارت های ناشی از زلزله به حداقل و حداکثر برسند؟
تراکم جمعیتی: رعایت اصول ساختمان سازی، عملیات و اقدامات بجا و به موقع پس از وقوع زلزله و وقوع زمین لرزه در ساعات معینی از شبانه روز عوامل مختلف و موثر بر ایجاد خسارت ها خواهند بود.
تراکم جمعیتی: در مکان وقوع زلزله هرچه تراکم جمعیتی بیشتر باشد امکان تلفات جانی و مالی نیز بیشتر خواهد بود. در مناطق شمالی که تراکم جمعیتی بیشتر است امکان خسارت کمتر خواهد بود.
رعایت اصول ساختمانی: رعایت اصول ساختمان سازی رابطه ای مستقیم با توسعه یافتگی و یا در حال توسعه بودن کشور ها دارد. هر چقدر کشور ها از این نظر توسعه یافته تر باشند مانند آمریکا تلفات به شدت کمتر از کشور های همچون ایران خواهد بود. زیرا ساختمان های ایران غیر اصولی و بر خلاف قوانین و استاندارد های جهانی ساخته می شوند و در نتیجه آوار ساختمان ها بیشتر نیز خواهد بود.
زمان وقوع زلزله: بیشتر زلزله ها در شب و دم دمای صبح زمانی که مردم در خواب هستند اتفاق می افتد. اگر زلزله ها در طول روز زمانی که مردم اکثرا در بیرون از خانه و در خیابان ها هستند تلفات جانی کمتر از زمانی است که مردم در خواب و در خانه هستند.
عملیات پس از وقوع زلزله: عملیات پس از وقوع زلزله و آوار برداری نیز بر کاهش تلفات انسانی موثر می باشد. متاسفانه در کشور های در حال توسعه به بدترین و کندترین شکل آوار برداری انجام می شود.
به صورت قطع نمی توان گفت زمین لرزه ها در زمستان بیشتر از تابستان و گرمی هوا اتفاق می افتد. اما ممکن است دلیل زمین لرزه ها در فصل پاییز و زمستان به دلیل تغییرات زیاد جوی پوسته زمین و قسمت زیرین پوسته باشد که عامل اصلی ایجاد زلزله یا تخلیه انرژی را شدت می دهد. اما خب بیشتر زلزله های بزرگ مانند زلزله کرمانشاه و آذربایجان در فصل سرد سال رخ داده است و زلزله معروف رودبار و منجیل در خرداد ماه اتفاق افتاد. طبق آمار حدود 60 درصد از زلزله های ایران در چهل سال گذشته در تابستان بوده است. بنابراین به صورت قطع نمی توان گفت که زلزله در زمستان رخ می دهد.
عامل اصلی ایجاد زلزله در شب
گفته می شود اثر جاذبه گرانشی بین ماه و خورشید عامل اصلی ایجاد زلزله ها در شب هستند. زمانی که ماه به زمین نزدیک تر است و زمانی که ماه کامل می شود وقوع زمین لرزه در این زمان ها بیشتر است. به همین دلیل تصور می شود وقوع زلزله در شب بیشتر از روز است. البته این موضوع اثبات نشده است و طبق آمار بیش از نیمی از زلزله های دنیا در روز اتفاق افتاده است.
آیا شب می تواند عامل اصلی ایجاد زلزله باشد؟ ممکن است در آینده ای نزدیک علم پیشرفت کند و زمان دقیق وقوع زلزله ها پیش بینی شود و قبل از وقوع هشدار زلزله گزارش شود. اما در حال حاضر نمی توان به صورت دقیق با تاریخ و زمان و یا شدت زلزله را پیش بینی کرد. زلزله بخشی از یک فرایند زمین است که به علم کاملی برای پیش بینی آن نیاز است. اما ممکن است زلزله به صورت دومینو وار اتفاق بیفتد. به این معنی مکان هایی که در امتداد گسل ها قرار دارند ممکن است چند روز یا ساعاتی پس از وقوع زلزله اصلی زمین لرزه هایی دیگری در مکان های بعدی گسل پیش بینی می شود.
زمین لرزه ها تا زمانی در پوسته زمین ادامه دارند که انرژی زمین به تعادل برسد. ممکن است پس لرزه ها کوچک و به تدریج بزرگ شوند و یا بالعکس. به گفته دانشمند آمریکایی گرگ بروزا زلزله هایی که در صفحه تکتونیکی (حرکت صفحات) زمین به وجود می آیند زیاد قابل پیش بینی نخواهند بود. اما زلزله های در امتداد گسل ها تا حدودی قابل پیش بینی می باشند.
علائم هشدار زلزله
پیش تر نیز گفته شد که وقوع زلزله قابل پیش بینی نیست. اما علائمی از وقوع زلزله وجود دارند که می توان به نوعی آن را هشدار زمین لرزه دانست. همچنین عامل اصلی ایجاد زلزله لرزش و حرکت صفحه های سنگی عنوان شد. در زلزله کرمانشاه تصاویری از نور های آبی قبل از وقوع زلزله بازنشر شدند که برای بسیاری از افراد وجود نورهای آسمانی و علت آن گنگ بود. فیزیکدانان ناسا در سال 2003 به این نتیجه رسیدند علت آنکه چندین دقیقه قبل از وقوع زلزله نور های آبی در آسمان دیده می شوند در اثر فعالیت های الکتریکی صخره ها زیر زمینی است.
نورهای آسمانی برای چند ثانیه قابل رویت هستند که با مشاهده آن می توان تا حدی زیادی امکان وقوع زلزله را تا چند دقیقه قبل از آن پیش بینی کرد. اتم های اکسیژن در صفحات دارای بار منفی می باشند که با آزاد شدن اتم یون (باردار) در میان سنگ ها عبور کرده و وارد توده هوا می شوند. بنابراین نور سبز یا آبی ایجاد شود. البته این اتفاق برای زمانی است که عامل اصلی زلزله عامل تکتونیکی باشد. ممکن است آزاد شدن اتم یون ناشی از اتصال صفحه ها، چند روز یا چند ساعت و یا چند دقیقه قبل از زلزله اتفاق بیفتد.
علائم وقوع زمین لرزه با رفتار حیوانات
موضوع تغییر رفتار حیوانات بر وقوع زلزله مسئله ای دشوار است. بسیاری از دانشمندان در چین و آمریکا سعی دارند بر روی این مسئله مانور دهند و از تغییر رفتار حیوانات وقوع زمین لرزه را پیش بینی کنند.
تغییرات الکتریکی که در متن فوق که به آن اشاره شد و یا آزاد شدن گاز های درون زمینی به بیرون از زمین ممکن است موجب تغییر رفتار حیوانات پیش از وقوع زمین لرزه شود. عامل اصلی ایجاد زلزله ممکن است با این دو علامت همراه باشد. بنابراین اینکه حیواناتی بتوانند این تغییرات را احساس کنند دور از ذهن نیست. حیواناتی مانند؛ موش، گربه، میمون، پرندگان، اسب، قورباغه، مورچه، ماهی، مار و سگ طبق تحقیقات حیواناتی هستند که تغییرات گفته شده را احساس می کنند. این حیوانات حرکات و رفتار های غیر معمول از خود نشان می دهند.
یکی از نمونه های بارز برای این مورد بررسی رفتار زلزله شناسان چینی به خاطر رفتار های غیر عادی حیوانات شهر بود. مسئولین شهر هشدار وقوع زلزله را اعلام کردند. زلزله ای به بزرگی 7.3 ریشتری که تنها تلفات جانی کمی داد. پیش بینی بر این بود اگر این هشدار صادر نمی شد و مردم شهر را تخلیه نمی کردند 150 هزار نفر در زلزله کشته می شدند.
منبع: siporex.ir
