مصاحبه با دکتر محمود فتوحی، رئیس سابق دانشگاه صنعتی شریف و عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی برق
علی بوالحسنی، ورودی ۹۸ مهندسی مکانیک
خوش‌آمدگویی و معرفی:
بسم ا... الرحمن الرحیم. خیلی تشکر و قدردانی می‌کنم از مجلۀ خمش و آقای بوالحسنی برای این مصاحبه و سلام عرض می‌کنم خدمت همة اساتید، دانشجویان و کارکنان. بسیار خوشحالم و برای من سعادتی بود که طی هفت سال گذشته، ریاست دانشگاه را بر عهده داشتم. تلاش و کوششم بر این بود که در حد بضاعت خودم و آنچه مقدور است، تلاش کنم تا برای دانشگاه کار بکنم. قطعاً دانشگاه صنعتی شریف در یک جایگاهی قرار دارد که افتخار همة ما و همة کشور است. این جایگاه در واقع با تلاش و ازخودگذشتگی اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان، کارکنان و مدیران دانشگاه از زمان تأسیس تاکنون به‌دست آمده است و مسیر رشد و بالندگی که در آن طی کرده، مانند امانتی در دست همۀ ماست. ما هم باید تلاش کنیم این امانت را به‌خوبی نگهداری کنیم و باعث ارتقای آن شویم. برای من باعث مباهات بود و خداوند بزرگ را شاکرم که توانستم به‌عنوان منتخب شورای دانشگاه، هفت سال مدیریت این دانشگاه پرافتخار را بر عهده داشته باشم و در حد بضاعت خود برای ارتقای آن از ابعاد مختلف تلاش کنم. امیدوارم که توانسته باشم آنچه که در شأن این دانشگاه است را انجام داده باشم. خلاصه‌ای از اقدامات انجام‌شده و نتایج به‌دست‌آمده تحت عنوان گزارش عملکرد هفت‌ساله آماده شده است که ان‌شاءالله به‌زودی در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.
توصیف شما از دانشگاه ایده‌آل چگونه است و دانشگاه شریف چقدر با آن فاصله دارد؟
بنده اگر بخواهم یک دانشگاه خوب و ایده‌آل را در نظر بگیرم، اعتقاد من بر این است که سه وظیفة مهم و عمده را عهده‌دار است: دانشگاه به بیداری علمی جامعه کمک کند. منظور از بیداری علمی، رسوخ تفکرات علمی در بطن جامعه و علمی عمل‌کردن افراد جامعه است. این کار از دو روش می‌تواند اتفاق بیفتد؛ یکی تربیت جوانان و آشنا‌کردن آن‌ها با تفکرات علمی و روش‌های علمی حل مسئله که شامل حل مسائل اجتماعی است و دوم، ترویج علم و تفکرات علمی در جامعه به‌طوری که بتواند به ارتقای سطح دانش و آگاهی متوسط جامعه منجر شود. بنابراین بدیهی است که بیداری علمی با آزاداندیشی، جامع‌نگری، احترام به عقاید و تفکرات مختلف و آمادگی برای یادگیری و کنارگذاشتن تفکرات و پیش‌فرض‌های غلط و ناکارآمد همراه است و دانشگاه‌ها باید برای دستیابی به آن، روش‌های خود را در آموزش و ارتباط با جامعه بهبود دهند.
وظیفۀ دوم، تلاش برای حل مسائل اساسی جامعه است. با گذشت زمان، انتظار از دانشگاه‌ها برای ایفای نقش مؤثرتر در حل مسائل اساسی جامعه و گسترش حیطۀ خدمات خود به طیف وسیع‌تری از نیازها افزایش یافته است. شروع کار از تشخیص صحیح و دقیق نیازهای اساسی جامعه است. پژوهش‌های دانشگاهی به‌ویژه آن بخشی که توسط جوانان در قالب پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها انجام می‌شوند، تا حد امکان باید در ارتباط با نیازهای جامعه باشند. عملکرد دانشگاه و دانشگاهیان باید براساس میزان اثری که در جامعه داشته و نقشی که در حل مسائل ایفا کرده‌اند، مورد ارزیابی قرار گیرد.
وظیفۀ سوم، تربیت نسل جوان برای ایفای نقش مؤثرتر در جامعه است. دانشگاه‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز جذب، تربیت و آماده‌کردن سرمایه‌های انسانی برای خدمت به جامعه هستند. پس دانشگاه ایده‌آل باید بستری ایجاد کند که باعث جذب و پرورش چنین دانشجویانی شود؛ که این نکته، مهم‌ترین نکتة یک دانشگاه ایده‌آل است. دانشگاه باید به‌نحوی عمل کند که علاوه بر آموزش و تربیت جوانان، به گونه‌ای طراحی شود که این جوانان در آینده شهروندانی فعال، دغدغه‌مند نسبت به سرنوشت جامعه، دارای یک روحیة همکاری و نقادانه و متخصصانی با توانایی بالا در حل مسائل جامعه باشند. با توجه به سطح استعداد و آمادگی تحصیلی داوطلبانی که دانشگاه صنعتی شریف را برای تحصیل انتخاب می‌کنند و نیز اثری که در آینده می‌توانند در سرنوشت کشور داشته باشند، این موضوع برای دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف از اهمیت بیشتری برخوردار است. دانشجویان به دلیل توانمندی‌های بالا بدون شک می‌توانند افراد مؤثری در سطح جامعه باشند و در بسیاری از موارد می‌توانند الگو نیز باشند که در هر صورت با مهارت‌های اجتماعی می‌توانند اثربخشی اجتماعی بالایی برای جامعه داشته باشند. دانشگاه‌ها به‌صورت عام و دانشگاه صنعتی شریف به صورت خاص باید به موضوع اثربخشی اجتماعی توجه ویژه داشته باشند و شاخص‌های دقیقی برای ارزیابی میزان اثربخشی فعالیت‌هایی که انجام می‌‌دهند، تعریف کنند.
برای من باعث مباهات بود و خداوند بزرگ را شاکرم که توانستم به مدت هفت سال مدیریت این دانشگاه پرافتخار را برعهده داشته باشم و در حد بضاعت خود برای ارتقای آن از ابعاد مختلف تلاش کنم. اگرچه به هرحال مدیریت‌کردن دانشگاه شاید یکی از سخت‌ترین کارها باشد، تجربة بسیار خوبی برای من بوده است. از نظر من مدیریت دانشگاه، مدیریت‌کردن در جایی است که مدیریت‌ناپذیر است! من خودم را چون منتخب شورای دانشگاه می‌دانم، در بسیاری از موارد در انجام کارها همکاران، هیئت‌علمی و شورای دانشگاه به میزان زیادی همراه فعالیت‌هایی که ما در دانشگاه انجام می‌دادیم، بودند. شاید در چند سال گذشته تصمیماتی گرفته‌شده که خوشایند برای همة عزیزان نبوده و می‌توانست تصمیمات دیگری گرفته شود، اما این نکته را می‌توانم خدمتتان عرض کنم که بنده و تمام مدیران تلاش کردیم تصمیماتی را بگیریم که در جهت ارتقا و بهبود وضعیت دانشگاه باشد. در واقع منافع دانشگاه مدنظر قرار گرفته است که در بعضی مواقع، دارای چالش‌هایی هم بوده است و تمام این مسائل، به‌صورت تجربه‌ای برای بنده بوده است. خوشحالم برای اینکه در انتهای کار این احساس را دارم که یک رضایت نسبی در دانشگاه ایجاد شد.
چالش‌های موجود در دوران ریاست خود و نحوۀ مواجهه با آن‌ها را بیان کنید:
در واقع یک سری مسائل و چالش‌هایی هستند که به‌صورت مقطعی برای دانشگاه اتفاق می‌افتند و در این چند سال هم اتفاق افتادند و باید به‌نحوی مدیریت می‌شدند؛ به‌عنوان مثال: سقوط آسانسور یکی از مسائلی بود که بسیار ناگوار بود. تعدادی از همکاران ما درون آسانسور بودند و صدمة جدی دیدند که تلاش و کوشش ما بر آن بود که کمک کنیم تا این عزیزان بهبودی نسبی پیدا کنند. موضوع بعدی درگذشت دکتر میرعمادی معاون آموزشی بود. ایشان یکی از افرادی بود که خودش را وقف دانشگاه کرده بود و بسیار بسیار به کیفیت آموزش دانشگاه اهمیت می‌داد. ضایعۀ بسیار سختی برای دانشگاه بود که فردی جایگزین ایشان شود که بتواند فعالیت‌های دانشگاه را پیش ببرد. یکی دیگر از چالش‌ها، اعتراض دانشجویان سنواتی در سال ۹۵ بود که به سنوات ترم پنجم خود اعتراض داشتند. مدیریت‌کردن، انجام و پذیرفتن آن مقداری مشکل بود؛ زیرا برای دانشگاه هزینه‌هایی در زمینۀ خوابگاه، غذا و امکانات دیگر را به‌وجود می‌آورد. با نشستی که با نمایندگان این دانشجویان و صندوق رفاه وزارت علوم داشتیم، این مسئله برطرف شد.
یکی دیگر از نکاتی که ما بعضی اوقات به‌عنوان چالش با آن مواجه می‌شدیم، مسائل فرهنگی و انتظارات گروه‌های مختلف بود. یکی از نکاتی که مدنظر مدیریت دانشگاه و معاونین فرهنگی در دانشگاه بود، این بود که شما معاون فرهنگی کل دانشگاه و به‌خصوص در ارتباط با دانشجویان، معاون فرهنگی تمام دانشجویان با هر نوع عقیده و تفکری هستید و تلاش برای درگیرکردن تمام اقشار فکری دانشجویی در فعالیت‌های فرهنگی یکی از آن چالش‌ها بود. دانشگاه همچنین به سلایق مختلف احترام می‌گذارد؛ زیرا ما چهار تشکل دانشجویی با سلایق سیاسی و اجتماعی مختلف داشتیم و بنابراين اختلاف نظر و ديدگاه کاملاً طبیعی بود. این اختلاف‌ها در انتها به رییس دانشگاه منتقل می‌شد و رییس دانشگاه باید به شکلی این مسئله را حل می‌کرد؛ مثلاً یک مصداق آن، برگزاری اردوی ورودی‌ها بود. ما هر سال، یک اردوی ورودی داشتیم که نظر بنده و معاون فرهنگی این بود که این اردو، اردوی دانشگاه است و اردوی یک گروه خاص نیست. هدف ما این بود که همة گروه‌های دانشجویی در برگزاری این اردو مشارکت داشته باشند. مسئلۀ سقوط هواپیمای اوکراینی حادثۀ تلخی بود که در آن، ۱۶ نفر از بهترین فارغ‌التحصیل‌های دانشگاه را از دست دادیم. مسئولین دانشگاه کوچک‌ترین نقشی در این مسئله نداشتند، اما هزینة سنگینی را برای آن پرداختند که به‌هرحال مشکل بود. دانشجویان نیز دوستانشان را از دست داده بودند و در شرایط روحی خوبی نبودند. در آخر تلاش شد به‌نحوی مدیریت شود که کم‌ترین هزینه را برای کشور و دانشگاه داشته باشد. موضوع بعدی همه‌گیری ویروس کروناست که تأثیر زیادی روی عملکرد دانشگاه داشت. هر چند که دانشگاه صنعتی شریف به دلیل فراهم‌بودن بستر آموزش‌های مجازی، عکس‌العمل مناسب‌تر و سریع‌تری نسبت به دیگر دانشگاه ها در مواجهه با شرایط جدید داشت. همچنین تلاش کردیم که امکان حضور دانشجویان تحصیلات تکمیلی، به‌ویژه آن‌هایی که نیاز به حضور در آزمایشگاه‌ها داشتند، تا حد امکان فراهم کنیم. نکتة دیگری که دانشگاه از چندین سال پیش تا به امروز با آن رو‌به‌رو بوده است، به‌طور کلی مشکلات اقتصادی آموزش عالی و بحث بودجه دانشگاه است. یکی از نکاتی که دانشگاه از آن رنج می‌برد، کیفیت آزمایشگاه‌های دانشگاه و تجهیزات آزمایشگاهی ماست که اقداماتی برای آن صورت گرفت. با کمک دکتر صالحی در جلسه‌ای که جایزة مصطفی اهدا می‌شد و رئیس بانک توسعۀ اسلامی هم حضور داشت، درخواست یک وام صدمیلیون‌دلاری برای خرید تجهیزات دادیم که قرار بود در سال گذشته قسط اول این وام به دانشگاه داده شود. البته به دلیل مشکلات مالی و بدهی به بانک توسعۀ اسلامی این اتفاق نیفتاد و نتوانستیم این وام را بگیریم، که امیدواریم این وام به زودی گرفته شود و تجهیزات آزمایشگاهی دانشگاه ارتقا یابند. مسئلۀ دیگر، وضعیت معیشتی اعضای هئیت علمی جوان دانشگاه است که تمهیداتی برای احداث یک استادسرا اندیشیده‌ایم که امیدوارم ساخت آن هرچه زودتر آغاز شود.
دانشگاه تا چه اندازه موفق به حفظ و ارتقای ارتباط خود با صنعت بوده است؟
برنامة راهبردی دانشگاه که به تصویب شورای دانشگاه و هیئت امنا رسیده است، دارای شش تم اصلی است که عبارتند از: «سرآمدی در آموزش و پرورش نیروی انسانی»، «سرآمدی در علم و فناوری»، «سرآمدی در اثربخشی اجتماعی» و «ارتقای جایگاه بین‌المللی»، «ایجاد یک زیست‌بوم اخلاق‌محور و خردگرا و آزاداندیش» و همچنین «خوداتکایی نسبی مالی». برای اجرای برنامۀ راهبردی، تحقق اهداف کلان دانشگاه و بهبود زیرساخت‌های مدیریتی و نظام‌های حکمرانی در دانشگاه، مرکز برنامه‌ریزی راهبردی را ایجاد کردیم. در راستای برنامۀ راهبردی و در حوزۀ ارتباط با صنعت در دانشگاه ما یک گسترش کم‌نظیری در دانشگاه داشتیم که از آن‌ها می‌توان به ایجاد و بهره‌وری از مجتمع خدمات فناوری که باعث بالارفتن حجم قراردادهای ارتباط با صنعت دانشگاه شد، اشاره کرد. به‌طوری که حجم قرارداد‌ها در سال ۹۹ نسبت به سال ۹۸ دو برابر شده بود که در تاریخ دانشگاه بی‌سابقه بوده است. در يکی از نشريات دانشگاه به اشتباه گفته شده بود که در سال‌های قبل برابری بودجه با قراردادهای ارتباط با صنعت وجود داشته است که اين مسئله از اساس غلط است و هيچ زمانی رقم قراردادهای ارتباط با صنعت با بودجه برابر نبوده است. البته با وجود رشدی که سال به سال داریم، به‌عنوان یک دانشگاه صنعتی تا وضعیت ایده‌آل فاصلۀ زیادی داریم و تمام تلاش بنده این بود که حجم قراردادهای دانشگاه تا جای ممکن افزایش یابد. در این دوره همچنین پارک علم و فناوری شریف و ناحیة نوآوری شریف ایجاد شد.
در نهایت اگر توصیه‌ای به مسئولین جدید دانشگاه دارید، بیان کنید:
دانشگاه بر اصول و رَویه‌هایی استوار است که ما باید از این اصول و رویه‌ها حفاظت کنیم و آن‌ها را پاس بداریم که خوشبختانه مسئولین جدید دانشگاه از هیئت‌علمی همین دانشگاه هستند و نسبت به مسائل دانشگاه آگاهی کامل دارند. مسائل راهبردی دانشگاه کاملاً مشخص و معین است؛ توصیة من بر این است که نظر شورای دانشگاه، که عصاره‌ای از کل دانشگاه است، در تمام زمینه ها مورد توجه قرار گیرد. من پیشرفت و ارتقای یک دانشگاه و کلاً در حوزۀ آموزش عالی و علم و فناوری را به مانند بالارفتن از کوه می‌دانم، که هم زمانبر است و هم مشکل و طاقت‌فرسا. و ممکن است با کوچک‌ترین اشتباهی دچار سقوط شود ولی لذت رسيدن به قله، همۀ خستگی‌ها را از بدن خارج می‌کند. باید هميشه اين نکته را مدنظر داشته باشيم که با تلاش و کوشش اقشار مختلف دانشگاه به این جایگاه رسیده‌ايم. تلاش کنیم در جهت رشد و بالندگی هرچه بیشتر دانشگاه گام برداریم و لازمة آن همکاری گستردۀ همۀ اساتيد، دانشجويان و کارکنان در کمک به مدیریت دانشگاه است.
