مصاحبه با دکتر حمید یعقوبی، رئیس مرکز مشاوره دانشگاه صنعتی شریف
علی بوالحسنی، ورودی ۹۸ مهندسی مکانیک
فاطمه شجاعی، ورودی ۹۸ مهندسی دریا
در خدمت «دکتر حمید یعقوبی» هستیم؛ دانشیار روان‌شناسی بالینی و رئیس مرکز مشاورة دانشگاه صنعتی شریف و عضو هیئت مدیرة انجمن ایران.
تصمیم گرفتیم در رابطه با فعالیت‌ها، برنامه‌ها و چالش‌های مرکز مشاوره صحبتی داشته باشیم. امیدواریم که در راستای سلامت روان دانشجویان مؤثر باشد.
هدف از به‌وجودآمدن مرکز مشاوره در دانشگاه شریف چه بوده است؟
از سال ۱۳۶۷ در وزارت علوم مصوب شده است که هم خود وزارت علوم دفتر مشاوره داشته باشد و هم دانشگاهها. به‌تدریج این مرکز در دانشگاهها راه‌اندازی شد و دانشگاه صنعتی شریف نیز از اوایل دهة هفتاد در این بحث پیش‌رو بوده است.
رسالت اصلی مرکز مشاوره، تلاش برای ارتقای سلامت روانی دانشجویان و حفظ آن از بروز آسیب‌های روانی و اجتماعی در دانشگاه است. مرکز مشاوره تلاش دارد تا دانشجویان همان‌گونه که در دانشگاه درس می‌خوانند، از سلامت روان هم برخوردار باشند و یا اگر مسائل و مشکلاتی دارند، بتوانند از این مرکز کمک بگیرند و در نهایت، یک دانشجوی نخبة ماهر و سالم از دانشگاه خارج و تحویل جامعه داده شود. این وظیفة اصلی مرکز مشاوره است. اگر بخواهم در دو کلمه این هدف را بگویم، می‌شود ارتقا و پیشگیری؛ ارتقای سطح روان و پیشگیری از مشکلاتی که وجود دارند.
مرکز مشاوره در راستای این اهداف خود چقدر موفق بوده است؟
یک ناظر بیرونی می‌تواند بگوید که مرکز مشاوره چقدر موفق بوده است؛ ولی با توجه به اعداد و ارقام مراجعاتی که داریم، به‌نظر می‌رسد که در زمینة پیشگیری مشکلات اولیه و آموزش، روند بهتری داشته‌ایم. مرکز مشاوره هر روز از ساعت ۱۸ تا ۲۰ کارگاه‌های آموزشی رایگان دارد.
در زمینة خدمات مشاوره، امسال با تقاضای مرکز برای افزایش مشاوران از طرف دانشگاه موافقت شده است. ما حدود ۶۰۰ ساعت، سقف مشاوره را افزایش دادیم؛ ولی جالب است که در عرض دو هفته، این ۶۰۰ ساعت پر شد و این نشان می‌دهد که مشکلات دانشجویان، به‌خصوص در دوران کرونا بسیار زیاد شده است و سواد سلامت روان دانشجویان نیز بالاتر رفته است. هم مسائل، زیاد هستند و هم تقاضا برای رفع آن‌ها بالا رفته است.
وقتی تقاضا زیاد می‌شود، این یک حسن است؛ چون نشان‌دهندة افزایش سواد روانی دانشجوها و نگرش مثبت آن‌ها به مرکز مشاورة دانشگاه است. این می‌تواند یک موفقیت نسبی باشد؛ اما ممکن است که دانشجویی از خدماتی که ارائه می‌شود، راضی نباشد. لذا سنجش موفقیت مرکز مشاوره سخت است.
ما در این دو سال با همة دانشجویان دانشگاه در قالب طرح هم‌دلی تماس تلفنی داشتیم و توانستیم با بالای ۸۰ درصد دانشجویان، تلفنی صحبت کنیم. دانشجویان به ما بازخورد می‌دادند که چه عجب کسی حالی از ما پرسید! ما فکر می‌کردیم بعد از مجازی‌شدن، دانشگاه ما را فراموش کرده است. شاید این تلاش‌ها و فعالیت‌های انجام‌شده باعث شده باشد که دانشجویان نگرش مثبتی به ما داشته باشند. در اصل، دانشجویان باید بگویند که ما موفق بوده‌ایم یا خیر!
اقداماتی که مرکز مشاوره انجام داده است، به‌طور دقیق به چه صورت هستند؟
اقداماتی که با دانشجویان در ارتباط است، در سه سطح هستند: بخش اول آموزش است. بخش دوم ارائة خدمات مشاوره‌ای است که این خدمات، نسبت به سال گذشته ۵۰ درصد افزایش پیدا کرده‌اند و بخش سوم، مددکاری است؛ در این بخش سعی می‌شود دانشجویانی که به دلیل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و ... گرفتار می‌شوند، بتوانند این موارد را رفع کنند. با برخی از بنیادهای خیریه مانند بنیاد حامیان دانشگاه شریف و صندوق‌های دیگر ارتباط می‌گیریم تا بتوانیم مشکلات مالی دانشجویانی را که مستمند هستند، رفع کنیم. غیر از این، اگر اقداماتی وجود داشته باشند که نیاز به پیگیری داشته باشند یا دانشجویی مسئله‌ای داشته باشد که خودش پیگیری نکند، مددکاران این کارها را بر عهده می‌گیرند. بخش دیگری از فعالیت‌های ما پیشگیری از افت تحصیلی است که دانشجویان به ما ارجاع داده می‌شوند. علاوه بر این‌ها، مشاوره‌هایی در زمینة خانواده، ازدواج و موارد دیگر نیز وجود دارند.
برای اساتید و کارکنان نیز خدماتی ارائه می‌شوند. اخیراً یک برنامة آموزشی برگزار کردیم؛ به این صورت که ۱۴ دوره وبینار برای آن‌ها برگزار می‌شود که تا اواسط اسفندماه ادامه دارد. دانشگاهها دیر یا زود حضوری خواهند شد و استادان باید بتوانند با دانشجویانی که دو سال از فضای دانشگاه دور بوده‌اند و با مشکلات زیادی روبه‌رو شده‌اند، تعامل داشته باشند، مشکلات آن‌ها را بشناسند و ارتباط مؤثرتری برقرار کنند.
از دیگر اقداماتی که در همین زمینة کرونا انجام شده است، این است که دو نوبت در آبان‌ماه و آذرماه از دانشجویان و اساتید در خصوص بازگشایی دانشگاهها نظرسنجی انجام داده‌ایم. بیش از نیمی از دانشجویان مایل به آموزش حضوری هستند و کم‌تر از نیمی از دانشجویان، همچنان فکر می‌کنند که آموزش مجازی برایشان بهتر است. استادان نیز تقریباً با همین میزان، موافق بازگشایی دانشگاهها بودند.
نتایج بررسی‌های ما نشان می‌دهند که حجم مشکلات دانشجویان نسبت به قبل از کرونا افزایش یافته است. آماری در آمریکا منتشر شده است که در سال ۲۰۱۹ (قبل از شیوع کرونا) میزان شیوع اضطراب و افسردگی در جمعیت آن‌ها ۱۱ درصد بوده است؛ در حالی که در ۲۰۲۱ این میزان به ۴۰ درصد افزایش یافته است و جالب اینجاست که این مقایسه در ردة سنی ۱۸ تا ۲۴ سال، ۵۹ درصد جمعیت را در بر گرفته است. یعنی دانشجویان به میزان بیشتری در معرض این مشکلات قرار داشته‌اند. این هم به این دلیل است که کرونا بیشتر از همه روی زندگی دانش‌آموزان و دانشجویان تأثیر گذاشته است. بزرگترین شکنجه برای افراد این است که آن‌ها را در یک فضای بسته قرار دهیم و از فعالیت‌های اجتماعی دور کنیم. این فضای بسته، بیشتر برای دانشجویان اتفاق افتاد؛ زیرا بقیة مشاغل، با توجه به کارشان جز برخی روزهای محدود درگیر این فضا نشدند.
این محدودسازی باعث شد که دانشجویان، این فضا را بیشتر از بقیه تجربه کنند. همین اعداد را ما هم در ایران دیدیم که حدود ۳۹ درصد دانشجویان از مشکلات روان‌شناختی مانند اضطراب و استرس رنج می‌برند. این آمار نشان می‌دهد که مشکلات، بیشتر شده‌اند و به همین دلیل، دانشجویان تمایل بیشتری دارند که دانشگاهها باز شود و این چالش‌هایی است که ما بعد از بازگشایی دانشگاهها خواهیم داشت. انجمن روان‌شناسی آمریکا پیش‌بینی کرده است که ما بعد از اتمام کرونا با سونامی اختلالات روانی مواجه خواهیم شد.
بنابراین با توجه به این مسائل، به‌نظر می‌آید که این مشکلات در قشر جوان بیشتر خواهند شد. یکی به دلیلی که مطرح شد و دیگری به این دلیل که جوان با مشکلات روان‌شناختی، بیشتر مواجه است. من می‌گویم جوانی اوج شادابی و نشاط جسمانی و اوج مشکلات روان‌شناختی است. تحقیقات روان‌شناسی نشان می‌دهند که حدود ۷۵ درصد از بروز اختلالات روانی تا ۲۴سالگی هستند. اخیراً گفته شده که حدود ۲۹ درصد از مردم ایران دچار اختلالات روان‌پزشکی هستند که ۷۵ درصد از این جمعیت را گروه سنی زیر ۲۵ سال، تشکیل می‌دهد. جوانی سن بحران است؛ به‌خصوص در این دوره که بیکاری، مشکلات اقتصادی و ... بیشتر هستند. در نتیجه، دانشگاه باید تسهیلات مشاوره‌ای خود را برای خدمات‌رسانی به این قشری که در بحران هویت، جوانی و کرونا هستند، بیشتر کند. از آن طرف، دانشجو باید بداند در بازة سنی بحران قرار دارد و اگر مشکلی برای او پیش آمد، به‌راحتی از آن عبور نکند. بلکه سعی کند مشکل خود را رفع کند؛ هم دانشگاه باید بداند و هم دانشجو!
بیماری‌های روحی در دانشجویان به چه صورتی هستند؟ و دانشگاه چه اقدامات و پشتیبانی‌هایی از مرکز مشاوره در راستای رفع این مشکلات دانشجویان انجام داده است؟
تقریباً مسائل و مشکلات دانشجویان در تمامی دانشگاه‌های ایران به یک صورت هستند. تفاوت ماهیتی در مشکلات دانشجویان ما با دانشگاه‌های دیگر دیده نمی‌شود. افسردگی، روابط بین فردی و اضطراب مسائل شایع در بین دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف هستند و تقریباً در بقیة دانشگاهها نیز به همین صورت است. اما یک ویژگی متمایز در دانشگاه شریف وجود دارد و آن هم این است که دانشجویان، دچار کمال‌گرایی یا کمال‌زدگی هستند که این خودش می‌تواند آسیب‌زننده باشد. این‌طور که با خودشان می‌گویند که من باید نفر اول باشم و اگر این‌گونه نشود، اهمال‌کار می‌شوند و پشت گوش می‌اندازند. کمال‌گرایی و اهمال‌کاری در تیپ مشکلات دانشجویان دانشگاه شریف متفاوت‌تر است.
اما در رابطه با پشتیبانی‌های انجام‌شده، مرکز مشاوره در مدت دو سالی که من در دانشگاه بودم، مورد حمایت هر دو رئیس دانشگاه بوده است؛ اما میزان حمایت با میزان تقاضای دانشجویان دانشگاه هماهنگ نیست. به‌خصوص اگر دانشگاه باز شود، مرکز مشاوره نمی‌تواند با عدة فعلی پاسخگوی نیازهای دانشجویان باشد. یکی از مشکلات ما، فضای فیزیکی کوچک مرکز مشاوره است. اگر دانشجوی دانشگاه شریف بخواهد خود را در تراز بین‌المللی مقایسه کند، خود را در تراز دانشگاه «MIT» قرار می‌دهد. دانشجوی ما در همان حد است و دانشگاه نیز می‌خواهد در همان حد قرار بگیرد؛ اما آیا مرکز مشاورۀ دانشگاه شریف نیز در حد دانشگاه MIT قرار دارد یا خیر؟ ما فعلاً با آن ترازها فاصله داریم؛ اما داریم تلاش می‌کنیم. من وقتی به شریف آمدم، سه هدف را برای خود قرار دادم. اول اینکه جایگاه مرکز مشاوره را نزد دانشگاه و دانشجویان ارتقا دهم و آن‌ها ما را بشناسند؛ طرح‌های هم‌دلی باعث شد که دانشجویان ما را بشناسند و حداقل یک بار صدای ما را بشنوند. هدف دوم این بود که مرکز مشاورة دانشگاه شریف در حد ملی قرار بگیرد و مرجع باشد؛ با توجه به آموزش‌هایی که برای دانشجویان و اساتید برگزار می‌کنیم و فعالیت‌های پژوهشی، توانستیم درجة مرکز مشاورة دانشگاه را ارتقا دهیم. و هدف سوم این بود که من بتوانم در حد MIT و بالاتر از آن فعالیت کنم. ما دو گام را نسبتاً برداشته‌ایم و نام دانشگاه شریف این اجازه را به ما می‌دهد که بتوانیم در این عرصه نیز فعالیت داشته باشیم. با توجه به سؤالی که پرسیدید (آیا مرکز مشاوره موفق است؟)، من می‌خواهم بپرسم آیا مرکز مشاوره در حد و اعتبار دانشجویان دانشگاه شریف قرار دارد؟ در واقع اگر مرکز مشاوره بتواند در حد دانشجویان دانشگاه قرار بگیرد، موفق است. ما چشم‌اندازمان این است که بتوانیم در سطح بین‌المللی نیز فعالیت داشته باشیم. امیدوارم که آقای دکتر جلیلی و دکتر ابوالحسنی از ما ایده بخواهند و خودشان هم پشتیبانی کنند. امیدوارم که بتوانیم نام مرکز مشاورة دانشگاه صنعتی شریف را نیز مانند نام دانشجویان دانشگاه معتبر کنیم.
با توجه به آمارهای عجیبی که می‌دهند، مانند آمار خودکشی در دانشگاهها و مخصوصاً در خوابگاه‌ها، این مسئله از کجا شروع شده است و چه چشم‌اندازی در آینده دارد و مرکز مشاوره در این دوره چه مقدار در کاهش این آمار مؤثر بوده است؟
خودکشی‌های دانشجویی در ایران، بالاتر از خودکشی‌های عمومی در ایران نیست، اما نکاتی وجود دارد؛ خودکشی عمومی و دانشجویی در ایران نسبت به دو دهة گذشته افزایش پیدا کرده است و به‌علاوه، خودکشی‌های دانشجویی سروصدای بیشتری دارد، به‌خصوص در دانشگاه‌های بزرگ. با خودکشی یک جوان ۲۰ساله در ایران که امید به زندگی حدود ۷۵ سال دارد و هنوز می‌تواند ۵۰ تا ۶۰ سال دیگر زندگی کند، این سال‌های باقی‌مانده از بین می‌روند. این خودش دردناک است و از لحاظ اقتصادی نیز تأثیرگذار است. مردم همیشه حس خوبی نسبت به دانشجو دارند و اگر این دانشجو در دانشگاه شریف خودکشی کند، تبعات بسیار بالاتری خواهد داشت. با این اتفاق، یک نیروی توانمندِ روبه‌رشد که می‌تواند به بشریت خدمت کند، از بین می‌رود. این موضوع، باعث می‌شود که خودکشی در دانشگاه انعکاس خبری و رسانه‌ای بیشتری داشته باشد و به همین خاطر فکر می‌کنیم که میزان خودکشی در دانشجویان بیشتر است، در حالی که این‌گونه نیست!
می‌خواهم خواهشی بکنم که انجام آن، به‌نظر سخت می‌آید، ولی اخبار خودکشی را منتشر و بازنشر نکنیم؛ زیرا ثابت شده است که خودکشی حالت تقلیدی دارد. سندرومی در روان‌شناسی وجود دارد که به آن می‌گویند سندروم ورتر جوان. «گوته» یک کتاب می‌نویسد به نام «رنج‌های ورتر جوان» که در آن، نوجوانی ۱۷ساله به نام «ورتر» خیلی اذیت می‌شود و رنج می‌کشد؛ اواسط رمان این نوجوان خودکشی می‌کند. وقتی کتاب منتشر می‌شود، خیلی از نوجوانان افسرده به تقلید از ورتر خودکشی می‌کنند. لذا این کتاب را در اواخر قرن ۱۹ جمع کردند. در همین ایران اگر یک خودکشی اتفاق بیفتد، تعدادی نیز بعد انتشار آن خبر، خودکشی می‌کنند. انتشار این اخبار می‌تواند خبر خودکشی را به دست افراد افسرده برساند و باعث شود که آن‌ها نیز به خودکشی فکر کنند. در تابستان امسال که یک دانشجو در مشهد خودکشی کرد، سه خودکشی بعد از آن در مشهد و نیشابور اتفاق افتاد. خودکشی حالت تقلید دارد. اخبار آن را نباید منتشر کرد. سازمان جهانی بهداشت دستورالعملی برای انتشار اخبار خودکشی دارد که خبر، مهیج نباشد، تیترهای جنجالی نداشته باشد و در صفحة اول روزنامه‌ها نباشد. باید روش‌های پیشگیری را بگوییم، تلفن‌های اورژانسی را بگوییم.
ما در دانشگاه دو سه مورد اقدام داشتیم که اقدام یکی از دانشجویان اخراجی منجر به فوت شد. در حالت فعلی، ما افرادی را که افکار خودکشی دارند، شناسایی کرده‌ایم و آن‌ها تحت مراقبت ما قرار دارند. امید داریم که وقتی دانشجویان در معرض افسردگی قرار می‌گیرند، یاد بگیرند با دیگران صحبت کنند و درد دل کنند؛ چون این صحبت‌کردن بسیار کمک‌کننده است. معمولاً وقتی کسی دچار افسردگی می‌شود، به مرگ و مردن و گاهی به خودکشی فکر می‌کند.
یک نظرسنجی در یکی از کانال‌های دانشگاهی (باشگاه شریف) قرار گرفته است با این عنوان که «آیا شما به خودکشی فکر کرده‌اید؟». در این نظرسنجی حدود ۲۳۲ نفر گزینة خیلی زیاد را انتخاب کرده‌اند (حدود ۱۰ درصد). آیا این آمار با نتایج مرکز مشاوره مطابقت دارد؟
ما در خودکشی با پیوست‌هایی مواجه هستیم که فرد ابتدا فکر مرگ می‌کند؛ بعد به فکر خودکشی می‌رسد که خودش نقشه‌ای می‌کشد و سپس اقدام می‌کند که این اقدام می‌تواند منجر به فوت شود. ما با یک طیف مواجه هستیم و آن محدوده که فرد به مرگ فکر می‌کند، در همه جای دنیا رواج دارد. نتایج بررسی‌هایی که ما روی دانشجویان انجام می‌دهیم، نشان می‌دهد که حدود ۱۶ تا ۱۷ درصد در مرحلة فکر قرار دارند، ولی به این به آن معنا نیست که افراد نقشه دارند و اقداماتی نیز انجام داده‌اند. به همین دلیل، این ۱۷ درصد در مرحلة نقشة خودکشی به ۵ درصد و در مرحلة اقدام به ۲ درصد می‌رسد.
می‌بینیم که نتیجة این نظرسنجی، تقریباً با پژوهش‌های ما مطابقت دارد؛ اما آیا این نتایج درست هستند؟ یعنی ۱۷ درصد از جوانان ما به‌طور طبیعی به خودکشی فکر می‌کنند؟ به‌نظرم خیر. بلکه نابسامانی‌های اقتصادی و اجتماعی که وجود دارند، باعث می‌شوند که جوان امروز نسبت به جوان سه دهة اخیر، میزان ناامیدی‌اش بالاتر باشد و در نتیجه فکر مرگ و خودکشی‌اش هم بالاتر است.
در انتها از دانشجویان می‌خواهم که در کانال تلگرام، صفحة اینستاگرام و سایت مرکز مشاوره عضو شوند و انتقادات و پیشنهادات خودشان را در رابطه با مرکز مشاوره مطرح کنند و با ما صحبت کنند؛ چون این باعث رشد ما می‌شود.
کانال تلگرام مرکز مشاوره @sh_counseling
صفحة اینستاگرام مرکز مشاوره http://instagram.com/sharif_uni_counseling/
سایت مرکز مشاوره http://counseling.sharif.edu
