«اکدی» اصطلاحی است که برای پوشش زبانی کل بازه زمانی از اواسط هزاره سوم قبل از میلاد تا زمان ۱۰۰ پس از میلاد استفاده می شود. قدیمی ترین دوره به نام «اکدی قدیم» (Old Akkadian) شناخته می‌شود: این زبان در زمان پادشاهان سلسله سارگونیک (Sargonic Dynasty) صحبت می شده است و بسیار نزدیک به زبانی است که در ابلا (Ebla) صحبت می شده است، که بسیاری از محققان آن را نوعی زبان اکدی قدیم می‌دانند.
اکدی زبانی از شاخه شرقی از زبان های سامی است و زبان دیگر، زبان ابلاییت (Eblait) زبان شهر باستانی اِبلا در سوریه امروزین است، که شواهدی از ۲۴۰۰ تا ۲۳۰۰ قبل از میلاد از آن وجود دارد. اکدی، نخستين زبان سامی است که مکتوب شده و از حدود ۲۶۰۰ قبل از میلاد تا قرن اول پس از میلاد، متون به زبان اکدی وجود دارد.
اکدی زبانی بسیار کهن است که مدت زمانی طولانی مُرده و از میان رفته است (گویشوَری ندارد). زبان های عربی (Arabic)، عبری (Hebrew) و آرامی (Aramaic) که امروزه نیز گویشور دارند، از زبان های سامی، هم خانواده با اکدی و از شاخه سامی غربی هستند. (تمام زبان های سامی دیگر متعلق به شاخه غرب هستند).
آن زمان که اکدی، زبانی زنده و دارای گویشور بود، حوزه اصلی و شناخته شده آن، بین النهرین و کشور عراق کنونی بود، و در همان زمان، اکدی، همانند انگلیسی امروزین، زبان بین المللی بوده است. اگرچه زبان اکدی تا قرن اول پس از میلاد به صورت مکتوب تأیید شده است، اما احتمالاً در اواسط هزاره اول پیش از میلاد به عنوان زبان گفتاری از بین رفته است، زمانی که آرامی جایگزین آن شده است.
نام زبان اکدی یا آکدی (آکادو)، از نام شهر باستانی آکد (akkadu)، پایتخت باستانی دودمان سارگون، گرفته شده است. زبان های اکدی و ابلایت، تنها زبان های سامی شاخه شرقی و کهن ترین زبان های سامی شناخته شده هستند. آنها در عراق و بخش هایی از شما سوریه کنونی، صحبت و نوشته می شده اند و از آن در ایران شواهدی، مانند کتیبه آنوبانینی، شاه لولوبی، در سربل ذهاب کرمانشاه در دسترس است.
اکدی زبانِ تمدن آشور و بابِل بوده است (در واقع گویش های آشوری و بابلی). در هزاره دوم قبل از میلاد، اکدی زبانی بین المللی و دیپلماسی بوده است، به طوری که به شام، آناتولی و مصر گسترش یافته است. اکدی به خط میخی نوشته شده که به دست سومریان اختراع شده است.
گویش های اکدی
به دلیل گستردگی جغرافیایی و زمانی، اکدی معولا به چندین گویش تقسیم می شود.
سه گویش اصلی:
اکدی کهن (قدیم). ۲۶۰۰ تا ۲۱۱۲ قبل از میلاد.
بابِلی.
آشوری.
گویش های بابلی و آشوری، از ۲۱۱۲ قبل از میلاد تا ۱۰۰ پس از میلاد.
آشوری، گویشی مربوط به نواحی شمال شرقی بین النهرین و در امتداد بالای رود دجله.
آشوری قدیم: تقریبا ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد.
آشوری میانه: تقریبا ۱۵۰۰ تا ۱۰۰۰ قبل از میلاد.
آشوری نو: تقریبا ۱۰۰۰ تا ۶۰۰ قبل از میلاد.
بابلی، گویشی مربوط به نواحی جنوب بین النهرین.
بابلی قدیم: تقریبا ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد.
بابلی میانه: تقریبا ۱۵۰۰ تا ۱۰۰۰ قبل از میلاد.
بابلی نو: تقریبا ۱۰۰۰ تا ۶۰۰ قبل از میلاد.
بابلی متاخر: تقریبا ۶۰۰ تا ۱۰۰ پس از میلاد.
علاوه بر این، یک گویش ادبی، موسوم به «بابلی استاندارد» وجود دارد که پس از دوره بابلی قدیم، پدیدار شده است. تقسیم بندی زمانی گویش ها بر اساس تحولات تاریخی است تا عوامل زبانی (یعنی به جای پیروی از تحولات زبانی در خود گویش ها، بر اساس دوره های متمایز از رویداد ها و دوره های اصلی تاریخ بین النهرین است).
شواهد متنی
آشوری
از آشوری قدیم، حدود ۱۵۰۰۰ نامه و اسناد حقوقی و اقتصاد پیدا شده است که، مربوط به اواسط قرن بیستم تا اواسط قرن هجدهم قبل از میلاد هستند. آنها بیشتر در کاپادوکیه (شرق ترکیه) در محوطه کانِش (کولتپه امروزی) رافت شده اند.
از محوطه های باستانی دیگر در آناتولی و آشور نیز متونی مشابه یافت شده است. بیشتر آنها شرح فعالیت های تجاری و تجارت با آناتولی است.
از آشور میانه به ندرت گواهی یافت شده است، اگر چه متونی از ژانرهای متفاوت مانند، نامه ها، متون قانونی و اقتصادی، کتیبه های پادشاهان سرزمین و شاهنشاهی آغازین آشور در دست هستند. همچنین مجموعه ای از احکام حرمسرا و 14 لوح، حاوی قوانین آشوری میانه، در شهر آشور کشف شده است.
آشوری نو، زبان محاوره ای در هزاره اول آشور است و تا زمان سقوط شاهنشاهی آشور در اواخر قرن شفتم قبل از میلاد (به دست اتحاد مادها و بابلی ها)، متونی در دست است. این متون شامل، نامه ها و متون اداری فراوانی هستند. تعداد بسیاری از کتیبه های سلطنتی و علمی نیز تایید شده اند.
بابِلی
بابلی قدیم، اکدی، در جنوب بین النهرین، در دوره اولین سلسله بابِل است.
بابلی میانه، زبان متون به زمان تسلط کاسی ها بر بابل است، پس از سقوط سلسله حمورابی به دست هیتی ها در سال ۱۵۹۵ قبل از میلاد. همانند آشوری میانه، از بابلی میانه، کمتر شواهد نسبت به بابلی قدیم و بابلی نو در دست است. متون بابلی میانه شامل، نامه ها، متون حقوقی، متون اقتصادی، چند کتیبه سلطنتی و سنگ های مرز می شود.
کودورو (Kuduru) یا سنگ مرز، نوعی سند یا مدرک سنگی بوده است که از آنها برای تعیین و مشخص کردن مالک و مرز زمین کشاورزی اعطایی از سوی شاه یا کارگزار به رعیت، استفاده می شده است.
بابلی استاندارد، زبان رایج ادب ادبيات اکدی را، از نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد (۱۵۰۰ پ.م) تا دوره های هلنیسی و اشکانی توصیف می کند. مجموعه شامل، شعر ونثر، آثار آشکار سیاسی مانند، کتیبه های یادبود و همچنین متون شعری، مذهبی و علمی است. قبلاً در دوره کاسی، بابلی قدیم، به عنوان دوره کلاسیک زبان و ادبیات اکدی در نظر گرفته شده بود، و کاتبان در بابل و آشور تلاش کردند تا آن را به لهجه ای کاملاً ادبی (یعنی غیر گفتاری) تکرار کنند که، آشور شناسان آن را، بابلی استاندارد می نامند. از آثار دوران بابلی استاندارد می توان از موارد زیر نام برد:
اِنوما اِلیش، اسطوره آفرینش بابلی
نسخه متاخر و طولانی تر از حماسه گیلگمش.
بابلی نو و متاخر، زبان گفتاری جنوب بین النهرین، تا پایان شاهنشاهی آشور است و از آن پس، از عنوانِ بابلی متاخر برای اشاره به آخرین متون نوشته شده به زبان اکدی، استفاده می شود. بابلی متاخر تا سال ۱۰۰ پس از میلاد استفاده شده و از آن پس دیگر یک زبان مُرده محسوب می شود.
