نخستین سلف پرتره در تاریخ عکاسی
عکسی که مشاهده می کنید، جز اولین سلف پرتره عکاسی در ایران است که توسط ناصر الدین شاه قاجار گرفته شده است. شاه حالت ایستاده که سیم دکلانشر دوربین را در دست دارد، در زیر عکس نوشته ( این عکس خودم را خودم در اندرون انداخته ام) عکاس ناصر الدین شاه سال ۱۸۸۲.ق ۱۸۶۵م. آلبوم شماره ۱۳۳- آلبوم خانه کاخ گلستان.
ناصر الدین شاه با دید خلاق و نو یک بازنمایی عکاسانه دیگر از خود و زنان حرمسرا به ثبت رسانده است، بصورت سلف پرتره و زنان حرمسرا خود در آینه مشاهده می شود که با دستگاه عکسبرداری، رو به آینه، نمونه ای پیشرو از نگاه نو و خلاق در عکاسی هنری ایران توسط ناصرالدین شاه قاجار محسوب می شود. در حاشیه این عکس آمده است ( توی تالار آینه عکس توی آینه انداخته شده است من هم پیدا هستم) عکاس ناصرالدین شاه قاجار، سال ۱۳۰۲ق / ۱۸۸۹م. آلبوم شماره ۲۱۰ - آلبوم خانه کاخ گلستان
نمی توان خلاقیت و هنرمندی ناصر الدین شاه را نادیده گرفت او کادربندی را به واسطه شاگردی اش در آتلیه نقاشی کمال الملک آموخته بود، بازدید او از موزه لوور، سن پترزبورگ و تماشای آثار بزرگان نقاشان جهان باعث دید خلاقانه او در زمان خویش شده بود. همین عکس نمونه آشکار تلاش های او برای فراتر رفتن از عکس هایی با نگاه معمولی است .همچنین ناصر الدین شاه با مشاهده مکرر عکس های عکاسان فرنگی و ایرانی باعث دید بهتر شده بود. این نشان دهنده قوت و خلاقیت دید او در خودنگاه او است. حائز اهمیت است که از پیشگامان سلف پرتره عکاسی در ایران را ناصر الدین شاه قاجار به ثبت رسانده است. اما اولین سلف پرتره در جهان محسوب نمی شود.
با نگاهی به تاریخ عکاسی جهان نخستین سلف پرتره عکاسی توسط رابرت کارنلیس ( ۱۸۰۹ - ۱۸۹۳ ) یک عکاس آمریکایی به ثبت رسیده است.این سلف پرتره متعلق به اکتبر ۱۸۳۹ میلادی توسط خود رابرت کارنلیس گرفته شده است. یعنی زمانی که ناصرالدین شاه در سال هزار و هشتصد و سی و یک میلادی پا به جهان گذاشت, زمانی که پادشاه هشت سال داشت رابرت کارنلیس نخستین خودنگاره را در جهان گرفته بود. سلف پرتره کارنلیس تنها دوماه پس از اعلام اختراع دستگاه داگرئوتایپ را به جهانیان توسط لویی ژاک مانده داگر فیزیکدان فرانسوی در نوزده اوت هزار و هشتصد و سی ونه از فرهنگستان علوم فرانسه به ثبت رساند که با استفاده از فرایند داگرئوتایپ در یک صفحه مسی نقره ای ثبت شد.در عین حال قبل از این تاریخ یعنی در سال هزار و هشتصد و سی م یک سال قبل از تولد ناصرالدین شاه. لویی داگر توسط فرایند داگرئوتایپ به ثبت انواع پرتره که البته سلف پرتره هایی از خود در آن دیده می شود پرداخته بود, اما رابرت کارنلیس از پیشگامان این روش عکاسی بود که با ایستادن در جلوی آینه به ثبت تصویر خود پرداخت بود. به دلیل زمان بر بودن روش دستگاه داگرئوتایپ, کارنلیس برای گرفتن سلف پرتره مجبور به ده الی پانزده دقیقه به دوربین خود خیره و بی حرکت در جلوی آینه بماند تا اولین سلف پرتره جهان را به ثبت برساند.
در همان سالها عکاس دیگری به نام هیپولیت بایار ( ۱۸۰۱ - ۱۸۸۷) عکاس فرانسوی پیشگام در تاریخ عکاسی بود که خودنگاره های بسیاری از خود ثبت کرد. بایار از نخستین هنرمندانی که گامهای عکاسی هنری را جهت دادند. ( برای اطلاعات بیشتر به کتاب سرگذشت پیدایش عکاسی، آندره ژام، میشل فریزو، پل ژه، ژان کلودگوترا، ترجمه پیروز سیار، انتشارات سروش. رجوع کنید )
او یکی از نخستین عکاس های تاریخ عکاسی صحنه پردازی بود که اولین خودنگاره چیدمان شده را در اکتبر ۱۸۴۰ با عنوان "غریق" تصویر مثبت مستقیم کاغذی به ثبت رساند. و همچنین از اولین عکاسان و پیشگامان عکاسی و نوشتار بود که برای عکس های خود عنوان انتخاب می کرد و می گذاشت. وی به عنوان یکی از شخصیتهای طراز اول عکاسی در جهان برای خویش جا باز کند، از لحاظ زیبایی شناختی، با گسستن از روش تصویرسازی عصر خود، مبتکر شیوه تازه کاوش بصری جهان شد. در تصاویر خود آفریننده آشکاری را جلوه گر ساخت که در عکاسی سالهای 1850-1840 جایگاه دیگری به وی بخشید. از لحاظ علمی، منزلت وی از اهمیت کمتری برخوردار نبوده است: وی که مبتکر نخستین تصویر مثبت مستقیم کاغذی بود، ذهنی به اندازه کافی بازرا برای آزمودن، استفاده کردن و اغلب بهبود بخشیدن شیوه های مختلفی که در پی هم به وجود آمدند، جلوه گر ساخت. هیپولیت بایار پیشگام با قریحه یا هنرمند نور آور، در هر حال همچون نخستین عکاس تاریخ مورد تایید قرار گرفته است.
با بررسی همه جانبه عکس های سلف پرتره در تاریخ عکاسی و عکس های باقی مانده از ناصر الدین شاه در آن زمان را می توان ناب بودن هنر قاجار را دریافت. قدیمی ترین عکس های ناصر الدین شاه سلف پرتره هایی که از خودش گرفته و پرتره ای تمام رخ از مادرش بود. دیگر خودنگاره های ناصرالدین شاه که توسط خودش به ثبت رسیده اند را می توانید در کتاب ناصرالدین شاه عکاس از محمدرضا طهماسب پور نشر تاریخ ایران ببینید. با تلاش و دید خلاقانه ناصرالدین شاه می توان عکس های او را جز اولین عکس های هنری در ایران دوران هنر قاجاردانست.
شاهزاده قاجاری ملک قاسم میرزا بیست و چهارمین پسر فتحعلی شاه قاجار ملک قاسم میرزا در دوم جمادی‌الثانی ۱۲۲۲ ه.ق (۱۵ مرداد ۱۱۸۶ ه. ش) چشم به جهان گشود او بردار تنی منصور میرزا بیست و ششمین پسر فتحعلی شاه است. مادر این دو شاهزاده مریم بیگم افشار (دختر امامقلی خان بیگلربیگی افشار) است.
ملک قاسم میرزاخان با لقب خان عمو نخستین ایرانی است که دوربین عکاسی را در اختیار داشته و نخستین عکسبرداری به شیوه داگرئوتیپ و سپس کلدیون را در ایران انجام داده است. او یکی از باسواد ترین دربارقاجار بوده که به شش زبان کامل فرانسه، انگلیسی، روسی، ترکی، عربی و هندی مسلط بوده وی به علم پزشکی نیز آگاه بوده است. عبدالله قاسم فرزند نصرالله میرزا چند سال پیش از صفحه نقره ای که عکس ملک میرزا برروی آن ثبت شده بود برای اشتفاده شخصی پرتره جد بزرگ خود را حوالی سال 1355ش. / 77-1976 عکسبرداری کرده و به عمویش علیقلی ملک قاسم داده است. که در اینجا به لطف ایشان و شهریار عدل به چاپ رسیده است. و تنها نمونه داگرئوتیپ شناخته شده کاغذی از یک داگرئوتیپ ایرانی می باشد.
احتمال و پیش بینی ها بر این است که این تصویر نخستین سلف پرتره در تاریخ عکاسی ایران است که ملک میرزا از خود به ثبت رسانده است. تخمین سال عکس 1255ه.ق / 1218ش. می باشد درصورتی که سلف پرتره ناصر الدین شاه در سال 1282ه.ق انداخته شده است به معنای آن است که ناصرالدین شاه 27 سال بعد از خودنگاره قاسم میرزا دست به خودنگاره عکسبرداری زده است
منبع و مأخذ:
تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران – یحیی ذکا
ناصرالدین شاه عکاس، پیرامون تاریخ عکاسی ایران محمدرضا طهماسب پور، نشر تاریخ ایران
از نقره و نور، محمدرضا طهماسب پور، نشر تاریخ ایران
سرگذشت پیدایش عکاسی، آندره ژام، میشل فریزو، پل ژه، ژان کلودگوترا، ترجمه پیروز سیار، انتشارات سروش
نوشته ای از : میثم شریف میرانی
