یکی از نشانه‌های پویایی و مانا بودن زبان فارسی داشتن دانش‌نامه‌های مرجع بوده که افراد در صورت نیاز بتوانند به آن‌ها رجوع کنند. این مورد در این روزگار با توجه به میزان تحقیق و پژوهش‌هایی که از انجامشان ناگریزیم، بیشتر نِمود می‌کند. اگر بخواهیم در حال حاضر لیستی از میان دانش‌نامه‌های فارسی جامع تهیه کنیم قطعا عناوینی مثل لغت‌نامه‌ی دهخدا، لغت‌نامه‌ی معین، دانش‌نامه‌ی جهان اسلام، دایره‌المعارف فارسی، دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، دایره‌المعارف تشیع و... در صدر آن قرار دارد. نویسنده یا نویسندگان این گونه منابع که سابقه‌ی انتشارشان به سده‌ی اول هجری (اواخر ساسانیان) برمی‌گردد، تلاش نموده‌اند که تصویری جامع از گذشته، تاریخ بشر و اطلاعاتی که تاکنون به‌دست آمده را در 1 یا حتی 100 جلد گردآوری کنند و به‌خاطر دسترسی آسان برای مراجعه‌کنندگان، آن‌ها را براساس حروف الفبا مرتب و صفحه‌چینی نمایند. این منابع در طول تاریخ دستخوش فراز و نشیب‌های زیادی بوده‌اند ولی حدودا از قرن هفدهم به بعد به‌شکل امروزی منتشر شدند. در ادامه عناوینی از برجسته‌ترین‌های لیست دایره المعارف ها، برایتان بیان می‌گردد.
دایرةالمعارف یا دانشنامه معادل فارسی واژه‌ی انسیکلوپدیا (Encyclopaedia) بوده که در آن همه‌ی کلمات و اصطلاحات علمی و ادبی یک زبان، درباره‌ی موضوعی خاص و یا به‌صورت جامع، به‌ترتیب حروف الفبا بیان میشود. از دانش‌نامه‌ها که به‌جرات می‌توان آن‌ها را از منابع اصلی در هر تحقیق و پژوهشی دانست با عناوین «حاوی‌العلوم» و «فرهنگ علوم و فنون» هم یاد میشود. از میان دایرهالمعارفها می‌توان به دانش‌نامه‌ی جامعه‌شناسی، گونه‌شناسی و... اشاره کرد.
شاید در ابتدا بهتر باشد که توضیح مختصری درباره‌ی چیستی اطلس‌ها بدهیم تا تفاوتشان با دایرهالمعارفها برایتان روشن‌تر شود. اطلس (Atlas) مجموعه‌ای از نقشه‌های مختلف سطوح و مناطق زمین، کره‌ی زمین و حتی سیارات دیگر است. این مجموعه ویژگی‌های جغرافیایی، توپوگرافی، چشم‌اندازهای منطقه، مرزهای سیاسی و... را نشان می‌دهد و برای درک بهتر جهان و زیستگاه انسان استفاده میشود. بیان این نکته خالی از لطف نیست که این گونه منابع به‌طور سنتی به‌شکل کتاب منتشر می‌شدند ولی امروزه اطلس‌های فراوانی به‌صورت چندرسانه‌ای هم در دسترس همگان قرار گرفته‌اند. همچنین در برخی از اطلس‌ها به‌راحتی می‌توان فهرست تمامی کشورهای جهان و اطلاعات مربوط به آن‌ها مثل جمعیت، مساحت، زبان، واحد پول و... را پیدا کرد، درصورتی‌که دایرهالمعارفها مجموعه‌ای از اطلاعات گذشته و تمام دوران‌هاست که حال یک رشته انسانی و بشری‌ست یا به‌صورت جامع در همه موارد اطلاعات دارد اما اطلس فقط در زمینه‌ی سیارات، زمین و... است. این دو مجموعه در جامع بودن و بیان کردن تمام موارد باهم شباهت دارند.
دانش‌نامه‌ها گستره‌ی وسیعی دارند و می‌توان آن‌ها را از جهات مختلف با توجه به دیدگاه و جامعه‌ی هدف خواننده‌ی آن‌ها دسته‌بندی کرد. در ادامه به چند نوع از مهمترین این تقسیم‌بندی‌ها اشاره خواهیم کرد.
الف) دایره‌المعارف‌های مفصل: این دانش‌نامه‌ها به‌صورت بسیار جامع و کامل و در قالب مجموعه‌های چندجلدی منتشر میشود. به‌جرات می‌توان گفت که مخاطب با مراجعه به این نوع از دایرهالمعارفها 0 تا 100 نیازش برطرف خواهد شد.
ب) دایره‌المعارف‌های مختصر: این دانش‌نامه‌ها با حجم کم تلاش می‌کنند که بتوانند بیشتر نیازهای مخاطب را رفع نمایند. این دسته از دایرهالمعارفها اکثرا در قالب کتاب‌های تک جلدی و یا دو جلدی منتشر می‌شوند.
الف) باستان: این دانش‌نامه‌ها در اواخر حکومت ساسانیان گردآوری شده که از آن میان می‌توان به «دین‌کرد» نوشته‌ی "آذر فرنبغ فرخزادان" و "آذرباد امیدان"، به زبان پارسی میانه اشاره کرد که درباره‌ی الهیات زرتشتی، پیدایش جهان، تاریخ ادبیات مزدیسنا، عرفان و اخلاق، سزاشناسی (حقوق) و... است.
ب) سده‌ی اول تا دهم هجری: از میان دایره‌المعارف‌هایی که در آن دوران تدوین شد می‌توان به «نزهت علائی» اشاره کرد که توسط «شاه‌مردان ابن ابی‌الخیر رازی» با موضوع علوم طبیعی، در قرن ششم نوشته شده است.
ج) سده‌ی دهم تا چهاردهم هجری: «بهارستان علوم» ملاقطب طالقانی و «رشحات الفنون» امین‌الدین خان حسینی هروی از جمله دایره‌المعارف‌های این دسته به‌شمار می‌آیند که هر دو آن‌ها در قرن دوازدهم نوشته شده‌اند.
د) معاصر: شاید بتوان از برجسته‌ترین دایره‌المعارف‌های حال حاضر کشورمان «فرهنگ لغت دهخدا» و «فرهنگ لغت معین» را نام برد که عنوان آن برای همه‌ی ما آشنا است. این دو فرهنگ‌نامه‌ی لغت توانسته‌‌اند در عمر چند دهه‌ی خود، سکان‌دار مرجع کامل واژگان فارسی باشند.
دایرهالمعارفها را از این نظر می‌توان به دسته‌هایی چون ادبی، دینی، موسیقی، علمی، علوم انسانی و... تقسیم کرد.
الف) دایره‌المعارف‌های عمومی
ب) دایره‌المعارف‌های موضوعی (تخصصی)
الف) خردسالان: تمرکز این دسته از دانش‌نامه‌ها، بر روی آماده‌سازی ذهن نونهالان برای ورود به دبستان است.
ب) کودک و نوجوان: تمامی دایره‌المعارف‌های علمی موجود در بازار که هدفشان کمک کردن به دانش‌آموزان در یادگیری مفاهیم درسی‌شان و یا تکمیل آموخته‌های آن‌ها در مدارس است، در این رسته می‌گنجد.
ج) دانشگاهی: سطح علمی این دانش‌نامه‌ها بالا بوده و به آن‌ها به‌چشم مرجعی قابل قبول و کامل برای رجوع دانشجویان، نگاه میشود.
د) بزرگسالان: این دایرهالمعارفها بیشتر جنبه‌ی بالا بردن سطح اطلاعات عمومی افراد را دارد و حساسیت دایره‌المعارف‌های دانشگاهی را ندارد.
الف) الفبایی
ب) رده‌ای
ج) موضوعی
دایره‌ی اهداف دایرهالمعارفها بسیار وسیع است و می‌توان گفت که با نیاز مخاطبان رابطه‌ی مستقیمی دارد. از جمله اهدافی که افراد برای آن، خرید کتاب دایره المعارف را انجام می‌دهند، پاسخ‌گویی به سوالات ساده و البته فوری، ارائه‌ی پاسخ‌های تخصصی و حرفه‌ای، پاسخ‌گویی به نیازهای آموزشی و... است.
1) تاریخ علم برای نوجوانان:
شاید بتوان گفت، از زمانی که انسانِ نخستین با نگاهی ژرف به محیط اطراف خود نگاه کرد، علم آغاز شد. این عنوان توسط «حسن سالاری» در قالب 7 جلد گردآوری شده است. در این عنوان نقش هر یک از تمدن‌های کهن، در پیشرفت علم واکاوی گردیده و به بهترین شکل ممکن برای نوجوانان عزیز بازگو شده است.
از تمدن‌هایی که هر جلد از این عنوان به بررسی و تاثیر علم در آن‌جا پرداخته، باید بین‌النهرین، یونان باستان، ایران باستان، مصر باستان، چین باستان، روم باستان و در نهایت اسلام را نام برد. در این مجموعه از لوح‌های گِلی بین‌النهرین، پاپیروس، دانشگاه جندی شاپور و... مطالب جالبی خواهید خواند. تاریخ علم برای نوجوانان گشت‌وگذاری است از پیشینه‌ی پرفراز و نشیب علم و نقش هر یک از تمدن‌های کهن در پیشرفت علم.
مجموعه دایره‌المعارف «تاریخ علم» برای نخستین‌بار در سال 1389 توسط انتشارات محراب قلم چاپ شد.
2) دایره‌المعارف فارسی:
«دایره‌المعارف فارسی» که با عنوان «دایره‌المعارف مصاحب» هم شناخته میشود یک مجموعه‌ی 3 جلدی بوده که توسط موسسه‌ی انتشارات فرانکلین و به سرپرستی غلامحسین مصاحب با همکاری 43 تن از نویسندگان و ویراستاران گردآوری شده است.
3) دانش‌نامه‌ی جهان اسلام:
کار تدوین این دانشنامه در سال 1362 توسط بنیاد دایره‌المعارف اسلامی شروع شد و در آن آموزه‌های دین اسلام و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز پیدایش اسلام تا حال مطرح شده است.
4) لغت‌نامه‌ی دهخدا:
علی‌اکبر دهخدا بیش از 40 سال از عمر خود را صرف گردآوری لغت‌نامه‌ای کرد که به‌جرات می‌توان آن را بزرگ‌ترین و مهمترین اثرش دانست. این دایره‌المعارف شامل شرح و معنی واژگان زبان فارسی بوده که در 16 جلد تدوین شده است.
با توجه به مطالبی که در بالا مطرح شد، لزوم استفاده از دانش‌نامه‌ها و دایرهالمعارفها در تحقیقات، پژوهش‌ها و حتی گاهی در فواصل مختلف زندگی عادی برای همه مشخص میشود.
