این یادداشت در باب تعریف حقوق مالکیت معنوی و آشنایی با کنوانسیون های آن است. بزودی در یادداشتهای بعد پیرامون حق مولف و حق تکثیر مطالبی را منتشر می کنم.
تعریف حقوق مالكیت فكری
حقوق مالكیت فکری (Intellectual Property Rights) در معنای وسیع كلمه عبارت است از حقوق ناشی از آفرینش‌ها و خلاقیت‌های فكری در زمینه‌های علمی، صنعتی، ادبی و هنری. در واقع حقی است غیر مادی كه قانون‌گذار به پدیدآورنده یك اثر فكری- هنری اعطاء می‌نماید؛ حقی كه از دوام و پیوستگی با شخصیت پدیدآورنده برخوردار است و برای او مزیت‌هایی را به همراه می‌آورد كه حتی با مرگ وی نیز آن امتیازها از بین نمی‌رود و این حق قابل انتقال به ورثه یا قائم‌مقام‌های مؤلف متوفی با حفظ نام وی می‌باشد.
مالكیت فكری یا معنوی
برخی از حقوقدانان، اصطلاح مالكیت فكری را مناسب تشخیص داده‌اند چرا كه منشأ این حقوق را فكر و اندیشه و تعقل انسان می‌دانند، تعداد دیگر از حقوقدانان، حقوق مالكیت معنوی را مناسب‌تر می‌دانند چرا كه همه موضوعات این مالکیت، الزاماً در اثر تفكر و اندیشه ایجاد نمی‌گردد و تنها به علت اینكه وجود مادی ندارد در این مقوله جای می‌گیرد مانند سرقفلی، حق ثبت علائم تجاری. البته باید خاطرنشان کرد که گستره حقوق معنوی بسیار وسیع‌تر از حقوق فکری است و رابطه این دو عموم و خصوص مطلق است چه اینکه حقوق معنوی که در بالا ذکر شد (حق سرقفلی) در حوزه حمایتی تعیین شده برای حمایت از مالکیت فکری قرار نمی‌گیرد و علائم تجاری نیز به هر حال زاییده فکر انسان است. در نتیجه به نظر می‌رسد عنوان مالکیت فکری مناسب‌تر است.
شاخه‌های حقوق مالكیت فکری
1- حقوق مالكیت صنعتی 2- حق مؤلف یا حق تکثیر (Copyright)
هر یك از شاخه‌های حقوق مالكیت فکری از سابقه تاریخی خاصی برخوردارند.
1. سابقه تاریخی حقوق مالكیت صنعتی
در ابتدا حمایت از مقولات مربوط به حقوق مالكیت صنعتی خصوصاً اختراع، از طریق اعطاء امتیاز یا طرح دعاوی در محاكم، صورت می‌گرفت. بعد از قرن هفده، بسیاری از كشورها در صدد تهیه قوانین برای حمایت از اختراع در بعد ملی بر آمدند و آمریكا در سال 1790 و فرانسه در سال 1791 میلادی اولین قوانین ملی برای حمایت از اختراع را به تصویب رساندند. با افزایش تجارت جهانی، تمایل بین‌المللی برای انتقال تكنولوژی و عدم حمایت كافی از اختراعات خارجی ارائه شده در نمایشگاه بین‌المللی 1873 میلادی در وین از جمله دلایل كشورها برای حمایت جهانی از حقوق مالكیت صنعتی گردید. متعاقب كنگره وین، كنگره بین‌المللی در سال 1878 میلادی در پاریس برگزار شد كه به دنبال آن پیش‌نویس كنوانسیون در پاریس تهیه شد و به همراه دعوت‌نامه‌ای برای شركت در كنفرانس بین‌المللی در سال 1880 میلادی در پاریس برای كشورها ارسال شد. نتیجه‌ی این كنفرانس، تهیه متن پیش‌نویسی بود كه اساساً حاوی مفادی بود كه هنوز مهم‌ترین اجزای كنوانسیون پاریس محسوب می‌شود. سرانجام در سال 1883 میلادی، كنفرانس جدیدی در پاریس برگزار شد كه منجر به پذیرش نهایی و امضای كنوانسیون پاریس برای حمایت مالكیت صنعتی گردید. در ایران نیز حمایت از حقوق مالكیت صنعتی دارای سابقه طولانی است.
1- سال 1304 قانون علامات صنعتی و تجاری
2- سال 1310 قانون ثبت علائم و اخترعات در 51 ماده
3- قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای مصوب سال 1379 در 17 ماده
4- قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی مصوب 1383
5- قانون تجارت الكترونیك مصوب 1382
6- جدیدترین قانون، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری است كه در سال 1386 به تصویب رسیده.
ایران در سال 1337 به كنوانسیون پاریس برای حمایت مالكیت صنعتی، در سال 1377 به آخرین اصلاحات آن، در سال 1380 به سازمان جهانی مالكیت فکری، در سال 1382 به موافقت‌نامه و پروتكل مادرید در رابطه با ثبت بین‌المللی علائم تجاری و در سال 1383 به موافقت‌نامه مادرید در مورد جلوگیری از نصب نشانه‌های منبع غیر واقعی (Madrid Agreement Concerning the International Registration of Marks) و موافقت‌نامه لیسبون (Lisbon Agreement for the Protection of Appellations of Origin and their International Registration) در مورد حمایت از اسامی مبدأ (Patent Cooperation Treaty) (PCT) ملحق شده است.
در سال 1386 لایحه اجازه الحاق ایران به معاهده همكاری ثبت اختراع تصویب و به تأیید شورای نگهبان رسیده كه به علت عدم تودیع شدن سند الحاق، هنوز اجرایی نشده است.
معاهدات حقوق مالكیت صنعتی
1- معاهده همكاری ثبت اختراع، مصوب 1349
2- معاهده بوداپست در مورد تشریفات ثبت اختراعات، مصوب 1977 میلادی
3- موافقت‌نامه استراسبورگ در مورد طبقه بندی بین‌المللی اختراعات، مصوب 1971
4- معاهده قانون علامت تجاری، مصوب 1994
5- معاهده سنگاپور راجع به حقوق علائم تجاری، مصوب 2006
6- معاهده نایروبی برای حمایت از نشان المپیك، مصوب 1981
7- موافقت‌نامه وین در مورد طبقه‌بندی تصویر علائم، مصوب 1973
8- موافقت‌نامه مادرید راجع به ثبت علائم، مصوب 1970
9- پروتكل مادرید، مصوب 1989
10- موافقت‌نامه نیس در مورد طبقه‌بندی كالا، مصوب 1957
11- موافقت‌نامه لوكارنو در مورد طبقه‌بندی طرح‌های صنعتی، مصوب 1968
12- عهدنامه لاهه در خصوص سپردن بین‌المللی طرح‌های صنعتی، مصوب 1960
2. سابقه تاریخی حقوق مالكیت ادبی و هنری
حق مؤلف یا كپی‌رایت از سابقه طولانی‌تری نسبت به حقوق مالكیت صنعتی برخوردار است. در یونان و روم باستان استفاده از آثار دیگر در حد نكوهش و ذم اخلاقی بوده است تنها در اواخر قرون وسطی كه مؤلفان شخصیت‌های اجتماعی محسوب شده و از احترام خاصی برخوردار گردیدند. اولین قانون كپی‌رایت به معنای نوین، تحت عنوان «قانونِ آن» در سال 1710 میلادی در انگلستان به تصویب رسید. در فرانسه نیز مجلس مؤسسان در سال 1791 و1793 میلادی، بنیاد سیستم كپی‌رایت فرانسه را بنا نهاد. جامعه بین‌المللی ادبی و هنری در سال 1878 میلادی تشكیل و طرحی را در سال 1882 در كنگره سوئیس ارائه داد كه پس از طی مراحل مقدماتی در 1886 میلادی كنوانسیون بین‌المللی حمایت آثار ادبی و هنری معروف به كنوانسیون برن تصویب و لازم الاجراء گردید. در ایران نیز اگر چه در سطح ملی از قوانین و مقررات پیشرفته‌ای برخوردار است از قبیل:
1- قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348
2- قانون ترجمه و تكثیر كتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 1352
3- قانون حمایت از نرم افزارهای رایانه‌ای و قانون تجارت الكترونیكی مصوب 1382 ولی بعلت عدم الحاق ایران به كنواسیون برن و كنواسیون رم حمایت جدی از حقوق مالكیت ادبی و هنری وجود ندارد و همین امر باعث شده كه نظام كپی‌رایت ایران با نظام بین‌المللی فاصله زیادی داشته باشد.
كنوانسیون‌های حقوق مالكیت ادبی و هنری
1- كنوانسیون رم برای حمایت از اجراكنندگان و تولیدكنندگان صفحات موسیقی، مصوب 1961
2- عهدنامه صفحات صوتی و اجراهای سازمان مالكیت فکری، مصوب 1996
3- كنوانسیون بروكسل مربوط به توزیع سیگنال‌های حامل برنامه كه با ماهواره مخابره می‌شوند، مصوب 1974
4- كنوانسیون ژنو حمایت از تولید كنندگان صوتی در برابر تكثیر و نسخه برداری غیر مجاز، مصوب 1971
5- معاهده كپی‌رایت سازمان جهانی مالكیت فکری، مصوب 1996
