در این نوشته، قصد دارم توضیحاتی اجمالی از روند و چگونگی آزمون جامع مقطع دکتری دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف بدم. امیدوارم که این نکات، مورد استفاده عزیزانی که دانشجوی دکتری دانشکده شدند یا کسانی که قصد ورود و شروع دوره دکتری رو دارند قرار بگیره. موضوع قابل ذکر اینه که این جملات برآمده از تجربه شخصی بنده، شنیدهها و مشورتها از دانشجویان سال بالایی و اساتید است. این نوشته مربوط به چگونگی برگزاری آزمون جامع در سال ۱۴۰۴ هست و ممکن است در سالهای آتی روند آزمون دستخوش تغییراتی شود.
آزمون جامع چیه؟
همونطور که میدونید، دو نوع دورهی دکتری رایج در دنیا وجود داره؛ مدل آمریکایی و مدل اروپایی. این مدلها تقریبا ۳ یا ۴ سال به صورت رسمی طول میکشند. در مدل اروپایی، در بیشتر دانشگاهها، ترم آموزشی وجود نداره. یعنی دانشجوها نباید درسی رو بگذرونند و از همون اول وارد فاز پژوهش میشوند. در مدل آمریکایی اما، دانشجو موظف هست که ۴ ترم تحصیلی یعنی دو سال، درس پاس بکنه و بعدش از دروسی که پاس کرده، آزمون جامع رو بده. در صورت قبولی در آزمون جامع میتونه وارد فاز پژوهش بشه. در واقع آزمون جامع پلی هست که دانشجو رو از مرحله آموزش وارد مرحله پژوهش میکنه. آزمون جامع به عنوان یه فیلتری عمل میکنه که فقط دانشجوهای قوی، که در امر اخذ مدرک دکتری جدی هستند و وقت و توان قابل توجهی رو صرف میکنند، بتونند وارد فاز بعدی بشن. یعنی ممکنه دانشجویی کیفیت لازم رو نداشته باشه و نتونه وارد فاز پژوهش بشه و از دوره دکتری کنار بره.
حالا، دانشکده مدیریت و اقتصاد شریف یه مدل بینابینی داره؛ یعنی نه مدل اروپایی رو داره نه آمریکایی. دانشجو موظفه که حتما ۱۲ واحد آموزشی رو بگذرونه؛ که این ۱۲ واحد تو دو ترم اول ارائه میشه. البته رشته سیاستگذاری علم و فناوری ۱۵ واحد مقرری داره ولی اون سه واحد رو دانشجوها میتونن بعد از آزمون جامع پاس کنند. تمام دانشجوها میتونن تا ۱۸ واحد آموزشی هم به فراخور نیازی که دارند و نظر استاد راهنماشون درس بردارند. تعداد واحدهای بیشتر هم مجازه اما به عنوان درس مازاد به حساب میاد. پس در دانشکده، دانشجوها بعد از ترم دو یعنی بعد از سال اول دوره دکتری در شهریور ماه، آزمون جامع رو میدن. و در صورت قبولی، وارد مرحله بعد یعنی شروع پژوهش و نگارش پروپوزال میشن.
نحوه برگزاری آزمون جامع چطوریه؟
دانشکده مدیریت و اقتصاد در مقطع دکتری، سه تا رشته داره: اقتصاد، مدیریت و سیاستگذاری علم و فناوری. هر کدوم از این رشتهها گروههای جداگونهای دارند و آییننامههاشون متفاوته. همین باعث شده که هر کدوم از این سه رشته، سه نحوه برگزاری آزمون جامع متفاوت داشته باشند:
رشته اقتصاد: برگزاری آزمون جامع به نحو آزمون کتبی از دروس دو ترم اول.
رشته مدیریت: برگزاری آزمون شفاهی از مرور انتقادی بر موضوع پژوهشی
رشته سیاستگذاری علم و فناوری: ترکیب هر دو روش بالا.
من در مورد رشته اقتصاد اطلاعات چندانی ندارم و همینجا توضیحاتم رو درباره این رشته متوقف میکنم. اما دو رشته دیگه رو توضیح میدم. شیوه آزمون جامع شفاهی اینطور هست که دانشجو در ترم دوم، درس سمینار پژوهشی رو با استاد راهنماش میگذرونه. توقع میره که در این ترم، به موضوع کلی پژوهشش که در دوره دکتری میخواد انجام بده، برسه. بعد از ترم دو در میانهی تابستان، از او خواسته میشه که لیستی از ۲۰ مقالهای که مطالعه کرده و مرتبط با موضوع پژوهشش هست رو به مدیر گروه دکتری اعلام کنه. این مقالات، باید همگی از مقالات باکیفیت (ABS Rank 3, 4, *4 یا از نظامهای رتبهبندی دیگه) باشه. پس از تأیید این مقالات، دانشجو باید یه متن حدودا ۲۰ تا ۳۰ صفحهای مرور انتقادی بر ۵ مقالهی برتر به انتخاب خودش بنویسه. بهتره که این ۵ مقاله، ترکیبی از مقالات مفهومی و روشی باشند. یعنی یکی دو مقالهی کاملا مفهومی و یکی دو مقالهی با داده و با استفاده از روشهای پژوهش در لیست ۵ مقاله وجود داشته باشند. مواردی که برای نگارش این متن خواسته شده به شرح زیر هستش:
«◦ توصیفی از دامنهی پژوهشی مورد نظر شامل بنیانهای فلسفی-نظری، پدیدههای تجربی مورد مطالعه، رهیافتهای روششناسانهی مربوطه، و پرسشهای پژوهشی که محور مقالات پنج سال اخیر در این دامنه هستند. (حداکثر پنج صفحه)
◦ مرور مهمترین ایدهها و یافتههای هر یک از ۵ منبع (یک صفحه برای هر منبع)
◦ جایگاه هر منبع در این دامنهی پژوهشی (سه الی شش صفحه)، و خطوط ارتباطی میان منابع (دو صفحه)
◦ مهمترین روندها و جهتهای پژوهش آتی در دامنهی پژوهش موردنظر (دو صفحه)»
پس از نگارش این متن، دانشجو آمادهی جلسه آزمون جامع میشه که به شیوه دفاع پایاننامه برگزار میشه. معمولاً این جلسه در هفته آخر شهریور ماه برگزار میشه. دانشجو ۲۰ دقیقه زمان داره که دامنه پژوهشی خودش رو به همراه مروری از ۵ مقالهی انتخابی و نقد اونها و همچنین پیشنهاداتی برای آینده ارائه کنه. بعد از اون، هیأت داوران متشکل از سه عضو هیئت علمی دانشکده، کار دانشجو رو نقد میکنند و جلسه به پرسش و پاسخ میگذره. معمولاً ترکیب سه استاد، جوری انتخاب میشه که گسترههای متفاوت تئوری، روش و محتوا رو پوشش بده. این جلسه به صورت معمول بین ۱.۵ تا ۲.۵ ساعت طول میکشه. در پایان جلسه، نظر هیأت داوران در مورد آمادگی و تسلط دانشجو بر دامنهی پژوهشی داده میشه که بهصورت قبولی یا ردی هست. همونطور که گفتم، این مدل آزمون بین دو رشته مدیریت و سیاستگذاری علم و فناوری مشترک هست و هر دو رشته این مدل آزمون رو دارند.
در آزمون شفاهی و در جلسه دفاع، توانایی نقد و پرداختن به وجوه مثبت و منفی مقاله نقش پررنگی رو ایفا میکنه. دانشجو باید بتونه مطالب و مفاهیم اصلی هر مقاله رو فهم کنه و بعد از اون این مفاهیم رو نقد کنه. شیوه مفهومپردازی، استفاده از تئوریهای جایگزین، استفاده از ادبیاتهای مرتبط جایگزین، پرداختن به نقاط ضعف تئوریپردازی مقاله و ... مهمترین عناوینی هستند که تو بخش تئوری مورد سوال قرار میگیرند. از نظر روشی نیز، تسلط به جزئیات روشها، نتایج بهدستآمده، توان تحلیل جداول و نمودارها، بحثهای مربوط به روایی و پایایی، اعتبار داخلی و خارجی روشها، تعمیمپذیری، درونزایی، علیت معکوس، روشهای جایگزین، متغیرهای جایگزین یا مفقود و ... از جمله سوالهای اساتید است. به صورت کلی دانشجو باید تسلط خود را بر ادبیات موضوع و همچنین روشهای بهکاررفته در مقالات نشان بدهد. در این راستا، شناخت کافی از مهمترین دانشمندان و نویسندگان حیطه پژوهشی، مقالات تعیینکننده و مهم و ارتباطات این مقالات به یکدیگر هم مهم و کلیدی هستند. معمولا چند سوال برهمزننده برای توانایی ذهنی دانشجو به صورت آنی نیز پرسیده میشود. مثلا به نحو خاصی در چارچوب حیطه پژوهشی یه پژوهش طراحی کن. یا در دنیای واقعی، چه مابهازاهایی رو میشه در خصوص موضوع پژوهشی تعریف کرد و به صورت کلی مفاهیم بهکاررفته در این حیطه پژوهشی از نظر هستیشناسی چطور هستند؟
اما آزمون کتبی رشته سیاستگذاری به این نحو هست که دو درس «نظریههای اقتصادی برای سیاستگذاری» و «نظریههای سیاسی اجتماعی برای سیاستگذاری» به صورت آزمون کتبی تشریحی برگزار میشه. آزمون جامع سال ۱۴۰۴ به این نحو بود که در نیمهی شهریور ماه، ابتدا درس نظریههای اقتصادی به مدت ۵ ساعت (از ساعت ۷ تا ۱۲ صبح) و سپس درس نظریههای سیاسی اجتماعی به مدت سه ساعت (از ساعت ۱۳ تا ۱۶) در همان روز برگزار شد. هدف از این آزمون این بود که دانشجوها از نظر فهم تئوریها و سپس بهکارگیری آنها در حل مسئله سنجیده بشن. نحوه ارزیابی این آزمون هم به صورت قبولی یا ردی و با در نظر گرفتن تسلط قابل قبول دانشجو بر تئوریها است.
به صورت تقریبی برای موفقیت در هر کدام از این آزمونها، یک ماه بهصورت تماموقت زمان نیاز هست. یعنی دانشجوی سیاستگذاری تقریبا دو ماه به صورت تمام وقت باید وقت بذاره تا بتونه از پس آزمون جامع دومرحلهایش بربیاد.
در این مدت، جلسات منظم با استاد راهنما، و مطالعات گسترده دانشجو مهم و تعیینکنندهست.
با آرزوی موفقیت برای تمام دانشجوها و مشتاقان تحصیل.
