مقدمه
با روی کار آمدن صفویان در اوایل قرن شانزدهم میلادی، ایران پس از قرنها تفرقه و تزلزل سیاسی، دوباره به یک حکومت یکپارچه تبدیل شد. اگرچه هویت ملی به معنای مدرن آن در این دوره وجود نداشت، اما صفویان با استفاده از مذهب شیعه، سنتهای ایرانی و بازآفرینی نمادهای ایران باستان، تلاش کردند نوعی هویت مشترک در میان مردم سرزمینهای مختلف تحت حکومت خود ایجاد کنند.
---
۱. شیعه؛ ابزار یکپارچگی ملی در دوره صفوی
یکی از مهمترین اقدامات صفویان، رسمی کردن مذهب شیعه اثنیعشری در ایران بود. در قرون قبل، ایران عمدتاً تحت سلطه حکومتهای سنیمذهب قرار داشت و پس از حمله مغول، اختلافات مذهبی در کشور گسترش یافته بود. صفویان با این اقدام، نه تنها هویت مذهبی جدیدی به ایران بخشیدند، بلکه مرزهای فرهنگی ایران را در برابر امپراتوری عثمانی (سنیمذهب) و ازبکان تقویت کردند.
این سیاست به یکپارچگی سرزمینی ایران کمک کرد، زیرا مناطق مختلف کشور که تحت تأثیر مذاهب گوناگون قرار داشتند، با ترویج تشیع هویتی مشترک پیدا کردند.
---
۲. بازگشت به فرهنگ ایران باستان در دوره صفوی
صفویان اگرچه از مذهب شیعه بهعنوان عنصر اصلی وحدتبخش استفاده کردند، اما در کنار آن، عناصر فرهنگی ایران باستان را نیز احیا کردند. در این دوران، بسیاری از آیینها، نمادها و سنتهای کهن ایرانی بازتفسیر شده و در قالب فرهنگ شیعی ادامه یافتند.
📖۲.۱. شاهنامهخوانی و احیای اسطورههای ایرانی
یکی از مهمترین جلوههای بازگشت به فرهنگ ایران باستان در دوره صفوی، رواج شاهنامهخوانی بود.
در دربار صفوی، شاهنامه فردوسی نهتنها بهعنوان یک اثر ادبی، بلکه بهعنوان کتابی هویتبخش مورد توجه قرار گرفت.
بسیاری از نقاشیها و نگارههای دوران صفوی، صحنههایی از پادشاهان اسطورهای ایران مانند رستم، سیاوش و فریدون را به تصویر میکشیدند.
پادشاهان صفوی، بهویژه شاه عباس، خود را وارث سلسلههای باستانی ایران مانند هخامنشیان و ساسانیان معرفی میکردند.
🎭۲.۲. احیای آیینهای ایرانی و پیوند آن با تشیع
صفویان برخی از آیینهای ایرانی را که ریشه در فرهنگ ایران باستان داشت، در قالب تشیع بازتعریف کردند.
🪻نوروز: شاه عباس بزرگ، نوروز را بهعنوان جشن رسمی دربار اعلام کرد و آن را با مراسم مذهبی شیعی پیوند زد.
جشن سده و مهرگان: در برخی مناطق ایران، این جشنهای باستانی همچنان برگزار میشدند، اما در دوره صفوی، بسیاری از این مراسم تحت تأثیر مفاهیم اسلامی و شیعی قرار گرفتند.
🎭تعزیه: برخی محققان بر این باورند که تعزیه، که در دوره صفوی شکل گرفت، شباهتهایی به آیینهای نمایشی ایران باستان مانند سوگ سیاوش دارد.
🕌۲.۳. معماری و شهرسازی؛ تلفیق سبکهای باستانی و اسلامی
معماری صفوی یکی از مهمترین نمونههای تلفیق فرهنگ ایرانی و اسلامی است.
میدان نقش جهان در اصفهان، که در دوران شاه عباس ساخته شد، دارای عناصر معماری هخامنشی و ساسانی است که در کنار معماری اسلامی قرار گرفتهاند.
پل خواجو و سیوسهپل نیز بر اساس الگوهای مهندسی ایران باستان طراحی شدند.
در برخی کاشیکاریها و نقوش معماری صفوی، نمادهای زرتشتی مانند خورشید و شیر مشاهده میشود که نشاندهنده تأثیر فرهنگ ایران باستان است.
---
🥁۳. هنر و موسیقی در عصر صفوی؛ پیوند سنتهای ایرانی با تشیع
هنر و موسیقی صفوی، علاوه بر تأثیر از سنتهای اسلامی، به شدت از الگوهای هنری ایران باستان بهره گرفت.
نقاشیهای مینیاتوری صفوی، که در شهرهایی مانند اصفهان و تبریز شکوفا شد، اغلب صحنههایی از داستانهای اسطورهای شاهنامه را به تصویر میکشیدند.
موسیقی ایرانی که در این دوره توسعه یافت، شباهت زیادی به موسیقی باربد و نکیسا در دوره ساسانیان داشت و برخی مقامهای موسیقی سنتی ایرانی از آن دوران باقی ماندند.
بسیاری از خطاطان و خوشنویسان صفوی، علاوه بر قرآننویسی، به نوشتن شاهنامه و دیگر متون ایرانی نیز پرداختند.
---
۴. سیاست صفویان در برابر عثمانی و ساخت هویت ملی
یکی از مهمترین دلایل تأکید صفویان بر هویت ایرانی-شیعی، مقابله با امپراتوری عثمانی بود که خود را نماینده اسلام سنی میدانست.
صفویان برای مشروعیتبخشی به حکومت خود، علاوه بر تأکید بر تشیع، از نمادهای شاهنشاهی ایران باستان نیز استفاده کردند.
شاه عباس برای نشان دادن استقلال فرهنگی ایران از عثمانی، زبان فارسی را بهعنوان زبان رسمی دربار و مکاتبات دولتی حفظ کرد.
در برابر هنر عثمانی که بیشتر تحت تأثیر عربها بود، صفویان هنر ایرانی را با تأکید بر سنتهای ساسانی و هخامنشی زنده نگه داشتند.
نتیجهگیری
دوره صفوی را میتوان نقطه عطفی در بازآفرینی هویت ایرانی دانست. اگرچه در این دوره هنوز مفهوم مدرن ملیت وجود نداشت، اما صفویان موفق شدند با ترکیب مذهب شیعه و سنتهای ایران باستان، نوعی هویت مشترک در میان مردم ایران ایجاد کنند.
رسمی شدن تشیع، احیای شاهنامه، گسترش آیینهای ایرانی و استفاده از معماری و هنر باستانی، همگی نقش مهمی در بازسازی هویت ایرانی داشتند.
صفویان، علاوه بر حفظ یکپارچگی سیاسی، زمینه را برای رشد یک هویت فرهنگی و تمدنی مستقل فراهم کردند که بعدها در دوران قاجار و پهلوی، با شکلگیری مفهوم مدرن ملیت، به اوج خود رسید.
با این حال، صفویان همچنان در چارچوب مذهب و سلطنت، هویت ملی را تعریف میکردند و هنوز عناصری مانند حقوق شهروندی، مشارکت مردم در حکومت و ناسیونالیسم مدرن مطرح نبود. این تغییرات در دورههای بعدی، بهویژه در دوران مشروطه و پهلوی رخ داد که در مقاله دوم به بررسی آن خواهم پرداخت.
