در روایتهای مختلف شاهنامه، نامهای مختلفی برای برادران فریدون ذکر شده است که تفاوتهایی در نسخهها و منابع گوناگون دارند. این تفاوتها ناشی از تنوع نسخههای خطی، تأثیر روایتهای شفاهی و منابع مختلف است. در این مقاله، به بررسی این تفاوتها میپردازیم و همچنین به تحلیل شباهتهای نوشتاری این نامها در نسخههای مختلف میپردازیم تا علت احتمالی این تفاوتها روشن شود.
۱. کتایون و برمایه در نسخهٔ خالقی مطلق
در تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق از شاهنامه، که یکی از معتبرترین نسخههای موجود است، نامهای «کتایون» و «برمایه» بهعنوان برادران فریدون ذکر شدهاند. این دو شخصیت در کنار فریدون در نبرد با ضحاک حضور دارند. خالقی مطلق با بررسی دقیق نسخههای خطی متعدد، این نامها را در متن خود آورده است. بررسی این نامها نشان میدهد که در نسخههای مختلف، این دو نام با ترتیب خاصی در کنار یکدیگر آمدهاند، که ممکن است بهدلیل اشتباهات نوشتاری و شباهتهای موجود در شکل نوشتاری این اسامی باشد.
همچنین باید به این نکته اشاره کرد که در متون بعدی شاهنامه، «کتایون» به شخصیت دیگری نیز تبدیل میشود. در این نسخهها، «کتایون» بهعنوان همسر گشتاسب و مادر اسفندیار معرفی میشود. از این رو به نظر من بعید به نظر میرسد که اسم کتایون برای دو شخصیت مختلف در دو جای داستان که یکی مرد و یکی زن باشد مورد استفاده قرار بگیرد.
۲. کیانوش و پرمایه در نسخههای دیگر
در برخی نسخههای دیگر شاهنامه، از جمله نسخههایی که در برخی از روایتهای قدیمی و دستنویسهای آن دوران آمده، نامهای «کیانوش» و «پُرمایه» بهعنوان برادران فریدون ذکر شدهاند. در این روایتها، این دو برادر در کنار فریدون در مبارزه با ضحاک حضور دارند. تفاوت در نامها ممکن است ناشی از تغییرات در نسخهبرداری یا تأثیر روایتهای محلی باشد. همچنین شباهتهای نوشتاری میان این اسامی و دیگر اسامی مشابه میتواند منجر به اشتباه در ثبت و انتقال آنها شده باشد.
۳. همایون در متون مختلف
در برخی نسخههای شاهنامه، «همایون» بهعنوان یکی از برادران فریدون معرفی شده است. این تفاوتها ممکن است بهدلیل تحریفات یا اشتباهات نوشتاری در نسخههای مختلف باشد. نقش و نسبت «همایون» در منابع مختلف نشاندهندهٔ تنوع روایتها و نسخههای شاهنامه است که در هر نسخه، هویتهای مختلفی به برادران فریدون نسبت داده شده است.
تحلیل شباهتهای نوشتاری
یکی از دلایل اصلی تفاوتهای ذکر شده در نسخههای مختلف شاهنامه، شباهتهای نوشتاری میان اسامی مختلف است. در اینجا به بررسی شباهتهای نوشتاری اسامی «کتایون»، «کیانوش» و «همایون» پرداختهایم:
یون: در «کتایون» و «همایون» مشترک است و میتواند در نسخههای خطی باعث اشتباه در خواندن یا نوشتن شود.
کیا / کتا: از نظر نوشتاری و خطی (در نسخههای خطی) شباهت دارند، بهویژه اگر دندانههای «ک» و «ت» بهدرستی مشخص نشده باشد. این شباهتها در خط نستعلیق یا دیگر خطها باعث اشتباهاتی در نوشتار میشود.
هما / کیا / کتا: با توجه به حذف یا اضافه شدن نقطهها و تغییر شکل حروف در نسخههای خطی، ممکن است به راحتی با یکدیگر اشتباه گرفته شوند.
یو / نو: از لحاظ وزن و ریتم آوایی نیز شباهتهایی دارند که میتواند در روند نسخهبرداری تأثیرگذار باشد.
ن/ش : از لحاظ نوشتاری شکل هم هستند.
نتیجهگیری
در نسخههای خطی که معمولاً با دست و بدون رسمالخط دقیق نوشته میشدند، اشتباهات نوشتاری بهویژه در واژههایی با حروف و ترکیبهای مشابه امری رایج بوده است. احتمال دارد که اسامی برادران فریدون از جمله کتایون، کیانوش و همایون در نسخههای مختلف دستخوش تحریف یا جابهجایی شده باشند. این شباهتهای نوشتاری میتواند گواهی بر این باشد که در فرایند استنساخ، یک نام به اشتباه به جای نام دیگر ثبت شده است. تفاوتهای نامهای برادران فریدون در منابع مختلف شاهنامه نیز ممکن است بهدلیل همین اشتباهات نوشتاری در نسخههای خطی مختلف باشد.
