در ادبیات فارسی و فرهنگ‌های مختلف، خواب دیدن و تعبیر آن همواره موضوعی پراهمیت و جذاب بوده است، به‌ویژه در داستان‌هایی که به شخصیت‌های برجسته مانند پادشاهان و پیامبران مربوط می‌شود. در این پاسخ، ابتدا چند نمونه معروف از خواب دیدن و تعبیر آن در ادبیات آورده می‌شود و سپس به تحلیل خواب ضحاک در شاهنامه فردوسی پرداخته خواهد شد.
نمونه‌های معروف خواب دیدن و تعبیر آن در ادبیات
خواب یوسف نبی (در قرآن و ادبیات دینی):
در سوره یوسف قرآن، یوسف پیامبر در کودکی خوابی می‌بیند که در آن یازده ستاره، خورشید و ماه به او سجده می‌کنند. این خواب بعداً تعبیر می‌شود به اینکه او به مقامی والا می‌رسد و خانواده‌اش به او احترام می‌گذارند. همچنین، پادشاه مصر خوابی می‌بیند که در آن هفت گاو لاغر، هفت گاو چاق را می‌خورند و هفت خوشه خشک، هفت خوشه سبز را نابود می‌کنند. یوسف این خواب را به هفت سال فراوانی و سپس هفت سال قحطی تعبیر می‌کند که در نهایت به وقوع می‌پیوندد.
خواب خسرو پرویز (در شاهنامه فردوسی):
در شاهنامه، خسرو پرویز، پادشاه ساسانی، خوابی می‌بیند که نشانه‌ای از پایان سلطنت و نابودی پادشاهی‌اش است. این خواب توسط موبدان تعبیر می‌شود و به‌عنوان پیشگویی سرنوشت او و امپراتوری‌اش تحقق می‌یابد.
خواب نوشیروان عادل:
در روایات تاریخی و ادبی، انوشیروان (خسرو اول) گاهی خواب‌هایی می‌دید که توسط درباریان یا حکما تعبیر می‌شد. این خواب‌ها معمولاً به عدالت یا آینده کشورش اشاره داشتند و به‌عنوان نشانه‌ای از حکمت و تدبیر او در حکومت‌داری به حقیقت می‌پیوستند.
خواب‌های نمادین در مثنوی مولانا:
مولانا در مثنوی معنوی از خواب به‌عنوان ابزاری برای بیان مفاهیم عرفانی استفاده می‌کند. در یکی از حکایات، پادشاهی خوابی می‌بیند که تعبیر آن توسط عارفی به کشف حقیقتی درونی یا تغییر مسیر زندگی او منجر می‌شود و این تغییر در زندگی‌اش آشکار می‌گردد.
---------
خواب دیدن ها در شاهنامه:
*خواب سام (پدر زال)
*خواب کیکاووس (پادشاه ایران)
*خواب سیاوش
*خواب افراسیاب
-----------
خواب ضحاک: تقدیر، جبر و اختیار
در شاهنامه فردوسی، ضحاک خوابی می‌بیند که سقوطش را به دست فریدون پیش‌بینی می‌کند. این خواب به‌عنوان یک پیشگویی عمل می‌کند و در نهایت به حقیقت می‌پیوندد. از این منظر، می‌توان گفت که سرنوشت ضحاک از پیش تعیین شده بود و او نمی‌توانست از آن فرار کند. این تفسیر به مفهوم جبرگرایی اشاره دارد، یعنی اینکه سرنوشت انسان‌ها تحت یک چارچوب کلی قرار دارد و پایان آن از قبل مشخص است.
تأثیر ناخودآگاه خواب بر ذهن
خواب دیدن تأثیری عمیق بر ذهن می‌گذارد و انسان را به‌سمت سرنوشتی محتوم هدایت می‌کند. در مورد ضحاک، این خواب در ناخودآگاهش حک شد و از آن لحظه به بعد، او را به‌صورت غیرملموس و ناخودآگاه به سمت اعمالی سوق داد که به تحقق همان پیشگویی منجر شدند. باور ناخودآگاه ضحاک به آنچه در خواب دید—حتی اگر خودش به‌طور کامل آن را درک نکرده باشد—باعث شد که رفتارهایی را به‌صورت اختیاری انجام دهد که در نهایت او را به همان سرنوشت پیش‌بینی‌شده رساند. در این دیدگاه، خواب به‌عنوان یک عامل جبری عمل می‌کند که ذهن و تصمیمات انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بدون اینکه او لزوماً از این تأثیر آگاه باشد.
نقش اختیار در کنار جبر
با این حال، داستان ضحاک تنها به جبرگرایی خلاصه نمی‌شود. او با انتخاب‌های خودش، مانند گوش دادن به وسوسه‌های شیطان و کشتن پدرش، مسیر ظلم و ستم را در پیش می‌گیرد. این انتخاب‌ها نشان می‌دهند که ضحاک در شکل‌گیری سرنوشتش نقش فعالی داشته است. از سوی دیگر، فریدون—که ضحاک را شکست می‌دهد—با اراده و تصمیمات شجاعانه‌اش عدالت را برقرار می‌کند. این نشان‌دهنده آن است که انسان‌ها می‌توانند با انتخاب‌هایشان بر مسیر زندگی خود تأثیر بگذارند، حتی اگر یک تقدیر کلی وجود داشته باشد. پس در شاهنامه، تقدیر و اختیار در کنار هم قرار دارند: تقدیر به‌عنوان چارچوبی که پایان کار را مشخص می‌کند و اختیار به‌عنوان تصمیماتی که مسیر رسیدن به آن پایان را شکل می‌دهند.
ترکیب جبر و اختیار در داستان ضحاک
خواب ضحاک هم نمادی از جبرگرایی است و هم بر اختیار او تأثیر می‌گذارد. خواب به‌عنوان یک پیشگویی، سرنوشت نهایی او را پیش‌بینی می‌کند و به‌صورت ناخودآگاه ذهنش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این تأثیر ناخودآگاه باعث می‌شود که ضحاک رفتارهایی را به‌صورت اختیاری انجام دهد که او را به سمت تحقق همان سرنوشت سوق می‌دهند. به‌عنوان مثال، ترس یا اضطرابی که خواب در او ایجاد کرده ممکن است او را به سمت تصمیمات نادرست‌تر و ستمگری بیشتر هدایت کرده باشد، انتخاب‌هایی که به ظاهر از روی اختیار بوده، اما در واقع تحت تأثیر آن نیروی جبری نهفته در خواب شکل گرفته‌اند. در نتیجه، جبر و اختیار درهم‌تنیده می‌شوند: خواب به‌عنوان یک عامل جبری، زمینه‌ساز انتخاب‌های اختیاری ضحاک می‌شود که در نهایت به تحقق سرنوشت محتومش منجر می‌گردد.
نتیجه‌گیری
خواب دیدن و تعبیر آن در داستان ضحاک می‌تواند هم به‌عنوان نشانه‌ای از تقدیر و جبرگرایی تفسیر شود و هم به‌عنوان عاملی که بر اختیار انسان اثر می‌گذارد. خواب ضحاک سرنوشتش را پیش‌بینی می‌کند و او را به‌صورت ناخودآگاه به سمت آن هدایت می‌کند، اما انتخاب‌های اختیاری او --که تحت تأثیر این ناخودآگاه شکل گرفته‌اند—در به وقوع پیوستن آن سرنوشت نقش دارند. در نهایت، شاید بتوان گفت که خواب ضحاک هشداری از تقدیر بود، اما این انتخاب‌های او بود که او را به آن پایان محتوم رساند.
