ساز صراحی سازی آرشه ای و بم خوان است که محدوده صدای آلتوی آن شبیه به سازهای خراسان است. صراحی از خانواده کمانچه و قژک بوده و قابلیت سازهای خانواده ویلن را از نظر نوازندگی و وسعت صدا دارد.
این ساز توسط استاد محمدرضا شجریان طراحی و تولید شده و به دلیل شباهت آن به گلدان صراحی، استاد شجریان این نام را برای این ساز برگزیده اند.
صراحی همانند خانواده ویولن، هشت اندازه متفاوت دارد که تا کنون در چهار محدوده صدای سوپرانو، آلتو، باس و کنترباس، که از محدوده های مورد نیاز و پرکاربرد هستند طراحی شده است.
ویژگی برتری که این ساز را از سازهای هم خانواده اش متمایز میکند، امکان تعویض صفحه پوست و چوب آن به صورت یک طبل کوچک است که باعث تغییر در رنگ صوتی این ساز می گردد.
این ساز توسط نوازندگان کمانچه، قژک، ویولن، ویولنسل و کنترباس بسیار روان نواخته می شود. این ساز برای اولین بار در کنسرت مهرماه سال 1387 گروه شهناز و محمدرضا شجریان رونمایی و نواخته شد. سینا جهان آبادی در دستگاه شور و مهرداد ناصحی در دستگاه همایون برای نخستین بار این ساز را نواختند.
از لحاظ ظاهری، دستهٔ ساز صراحی همانند ویلن طراحی شده، اما مدل صفحه و کاسهٔ آن حالت ویژه ای دارد و در بخش زیر خرک، شکل گلدانی دارد که روی آن را می توان با پوست و چوب طراحی نمود.
ویژگی قابل توجه این ساز، تغییر رنگ آن با تعویض پوست گلدانی شکل است که در مدت کمتر از دو دقیقه امکان پذیر است، در صورتی که ویژگی تغییر رنگ در هیچ ساز دیگری دیده نمی شود. هنگامی که پوست زیر خرک است، سونوریته و رنگ ساز برای تک نوازی مناسب بوده و صدای آن به سازهای محلی موسیقی خراسان نزدیک می شود و ساز لهجهٔ موسیقی آن مناطق را به خود می گیرد اما هنگامی که چوب بر روی پوست اضافه می شود، ساز بیشتر حالت آنسامبل به خود گرفته و رنگ آمیزی ارکستر را تنوع می بخشد.
از ویژگی های دیگر آن می توان به اریب بودن دستهٔ آن اشاره نمود که به نوعی شبیه به دستهٔ ویلن سل است و به بدن تکیه می کند، هم چنین تخت بودن پشت دسته که این موارد حرکت در پوزیسیون های بالاتر را برای نوازنده آسان تر می کند. در کنار این موارد، امکان تعویض آسان کاسهٔ گلدانی شکل به نوازنده این اجازه را می دهد تا با انتخاب گلدان هایی که بر آن پوست های متفاوتی کشیده شده، رنگ های صوتی متنوعی متناسب با فضای مورد نیازش را در اختیار داشته باشد.
این گستردگی از صداهای شفافی نزدیک به ویلن آلتو تا صدای سازهایی مانند کمانچه و قیچک آلتو را دربرمی گیرد.
«شاه صراحی» از دیگر سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که از خانواده ی صراحی می باشد و از لحاظ تولید صدا و ابعاد به ساز کنترباس شباهت دارد و به صورت نشسته و ایستاده نواخته می شود. از لحاظ ظاهری نیز به عود یا بربط شباهت دارد، با این تفاوت که خرک آن بر خلاف ساز عود که صفحه اش چوبی است بر روی پوست قرار گرفته که از این جهت شبیه کمانچه است.
سازهای شاه صراحی، صراحی آلتو، بم صراحی از خانواده صراحی ها هستند که تفاوت عمده آنها در نوع صدایی است که تولید می کنند. البته در زمینه ساختار فیزیکی این سازها نیز تفاوت هایی وجود دارد که این تفاوت ها لزوم ایجاد صداهایی هستند که مد نظر استاد شجریان بوده است.
این ساز به دلیل کمبود صدای بم در سازهای آرشه ای، طراحی و تولید شده است. این ساز با همان محدوده ی صوتی کمانچه، صوت جدیدی را به ارکستر سازهای ایرانی اضافه می کند. این ساز را می توان در ارکسترهای زهی نیز به کار گرفت.
استاد شجریان در مصاحبه های متعدد مطبوعاتی درباره علل ابداع و ساخت سازهای مختلف ایرانی اظهار داشته است که انگیزه ساخت این سازها، آفرینش نغمه های نو و افزایش توان مندی در سازهای موسیقی ایرانی بوده است.
به اعتقاد ایشان؛ سازهای موسیقی ایرانی به خصوص در تولید صداهای بم برای استفاده در ارکسترهای بزرگ کارآیی کافی نداشته اند. و همچنین سازهای موجود تنها قابلیت اجرا در محدوده صوتی اُکتاوهای میانی را دارند، درحالی که در طراحی سازهای ابداع شده توسط ایشان، تولید صدا در اکتاوهای پایین تر و بالاتر نیز در نظر گرفته شده است.
سازهای صراحی، شاه صراحی، صراحی آلتو، بم‌صراحی، شهرآشوب، شهرآشوب آلتو، بم ساز، شهنواز، شه بانگ، کرشمه، باربد، تندر، ساغر، سبو سوپرانو، دل و دل آلتو، دل و دل سوپرانو و پرهیب سازهای دیگری هستند که توسط استاد شجریان ابداع شده اند.
