سازدهنی یا هارمونیکا از خانواده سازهای بادی است و جزو دسته سازهای زبانه آزاد شمرده میشود.
سازدهنی دیاتونیک (Diatonic)در اوایل قرن نوزدهم، در آلمان ابداع شده است. این ساز توسط مهاجرین آلمانی، به آمریکا و بریتانیا معرفی شد و در قرن نوزدهم، در سراسر جهان، شناخته شده است.
پس از آن سازدهنی کروماتیک (Chromatic)در سال ۱۹۱۸ با اندکی تغییر اختراع شد.
تولید صوت در سازهای بادی نتیجه ارتعاش یک زبانه (Reed) از جنس فلز است که فقط یک سر آن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش میتواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه ها به وسیله عبور جریان هوا موجب تولید صدای ساز میشود. از دیگر سازهای این خانواده میتوان ملودیکا (Melodica) کنسرتینا (Concertina) و آکاردئون (Accordion) را نام برد.
1. ساز دهنی های بیس
2. ساز دهنی های کورد
3. ساز دهنی های سولو
سازهای دهنی به صورت کلی به سه دسته ی بیس (Bass) و کورد(Chord) و سولو (Solo) تقسیم می شوند که اگر از ساز دهنی های بیس و کورد صرف نظر کنیم، ساز دهنی های سولو را میتوان به دو گروهتقسیم کرد:
ساز دهنی تک زبانه ای: دیاتونیک و کروماتیک
ساز دهنی دو زبانه ای: اوکتاو و ترمولو
در سازهای دهنی تک زبانه ای، هر نتی که با عمل دم (Blow) یا بازدم(Draw) به صدا درمی آید، تنها نتیجه ارتعاش یک زبانه است. سازهای دهنی دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) در این گروه قرار می گیرند.
این ساز متداول ترین ساز دهنی موجود در سبک های Blues, Country, Rock, Irish, Folk, Pop است.
در سازهای دهنی دیاتونیک در هر سوراخ یک زبانه وجود دارد که هر یک از آنها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا در می آید. متداول ترین نوع این سازدهنی نوع ماژور آن است که در آن از نت های گام دیاتونیک ماژور استفاده می شود و معمولا به جز این نت ها، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما با کمک گرفتن از تکنیکBending میتوان فواصل نیم پردهو نت های متعلق به گام کروماتیک را با آن اجرا کرد.
همچنین اگر نوازنده ای بر تکنیک Overbending تسلط پیدا کند، می تواند سایر فواصل کروماتیک را با این نوع سازدهنی اجرا نماید و در واقع نت های گام کروماتیک را بر روی سازدهنی دیاتونیک بنوازد.
البته این مورد یکی از تکنیک های پیشرفته نوازندگی محسوب می شود که تسلط بر آن قدری زمان خواهد برد. سازدهنی دیاتونیک یک انتخاب عالی برای مبتدی هاست و بیشتر استادان، سازدهنی ده سوراخه دیاتونیک را برای شروع توصیه میکنند.
این ساز در سبک های Classical, Irish, Pop, traditional, jazz, folk کاربرد بسیاری دارد. ساز دهنی های کروماتیک را می توان به دو سازدهنی دیاتونیک کنار هم تشبیه کرد، که با فشار دادن یا رها کردن یک میله فلزی به نام اسلاید(Slide) در هر لحظه یکی از آنها سوییچ می شوند.
در این مدل سازدهنی، هر سوراخ روی بدنه تنها با عمل دمش یا مکش به صدا در می آید و در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد. به همین خاطر، هر نتی که با عمل دم و بازدم به صدا درمی آید، نتیجه ارتعاش همزمان دو زبانه است. از سازدهنی های این گروه می توان به انواع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) اشاره کرد.
در سازدهنی اکتاو، این دو زبانه با یک اکتاو فاصله نسبت به هم کوک می شوند و در نتیجه موقع نواختن هر دو زبانه با هم مرتعش می شوند و صدای تمام نت ها به صورت یک اکتاو تولید می شود.
در سازدهنی های ترمولو، این دو زبانه با اختلاف بسیاراندکی نسبت به هم کوک شده اند. در هنگام نواختن هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می آیند و صدای حاصل کیفیتی دوگانه دارد که اصطلاحا به آنTremolo Effect گفته می شود.
این صدای دوگانه در سایر سازهای زبانه آزاد ((Free Reed Instruments مانند آکاردئون نیز وجود دارد.
از نوازندگان مشهور این ساز در جهان میتوان به لیتل والتر (Little Walter), هاوارد لِوی (Howard Levy), دیک مجیک (Magic Dick), کیم ویلسون (Kim Wilson), جیسون ریچی (Jason Ricci) ,اینیارا اسفیر، بیگ ماما تورتون، فیل ویگنز و توتز تیلمنز اشاره کرد.
شهرام شادان فر و امیر موسوی هم جزو بهترین نوازندگان سازدهنی ایران محسوب میشوند.
اگر به طور جدی قصد یادگیری و خرید ساز دهنی را دارید، آثار فوق العاده این نوازندگان خبره را با دقت گوش بدهید.
ساز دهنی یا هارمونیکا که سالهاست با صدای دل انگیز و آرام خود، هوش و حواس طرفدارانش را برده، سازی ساده است. از موسیقی کلاسیک گرفته تا کانتری، یا احساسی و آرام بخش تا هیجانی راک اند رول (Rock and Roll)، همه و همه با این ساز ساده قابل اجراست و کوچک و قابل حمل بودن و راحتی نوازندگی این ساز، آن را به یکی از پر طرفدارترین سازها در جهان تبدیل کرده است.
