ساز باغلاما جزو خانواده سازهای زهی زخمه ای می باشد. که با زخمه زدن مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست (شلپه یا شرپه) بر عامل مرتعش شونده، نواخته می شود.
باغلاما در لغت ترکی به معنی فعل امر نَبندْ (از مصدر بستن: Bağlamak) و همچنین به معنای اتصال (بند و بست) است. كه این معنی به مفهومی كه در موسیقی دارد نزدیك تر می باشد.
شاید نام آن را بتوان به وجود دستان و بندهای موجود روی دسته اش ارتباط داد. همچنین می تواند به منظور پرده بستن بر روی قوپوز و سازهای هم خانواده ی آن و نیز بستن و سوار کردن صفحه ی ساز بر روی کاسه ی طنینی مرتبط باشد.
در شهر های ترک زبان این ساز را با نام های دیگری همچون بولگاری، بوزوک، جورا، چالغی، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز می شناسند.
باغلاما در معنی سنتی ترکی، یک نوع مسابقه رقابت شعر است. در طول این مسابقه که عموماً چندین روز ادامه دارد، آشیق ها در مصاف هم داستان گویی می کنند.
شخصی که شعرها و نغمه های بیشتری در حافظه داشته، برنده می شود و ساز رقیب را نیز به عنوان نشانی از پیروزی به او می دهند. امروزه این سنت در آذربایجان از میان رفته، اما در ترکیه هنوز متداول است.
ساز باغلاما اصالتاً ترکی می باشد و ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی به حساب می آید. سازهای هم خانواده آن در نیم قرن گذشته در کشورهای همسایه ترکیه (ایران، عراق، آذربایجان) رواج یافته است. این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی آذری، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش هایی از سوریه، عراق و یونان و کشورهای بالکان نواخته می شود.
به گفته موّرخان تنبور باغلاما در قرن یازدهم یا حتی پیش تر از آن توسط سلجوقیان وارد آناتولی شده است.
به مرور این ساز در موسیقی آن نواحی ترویج یافت و با پیشرفت فرهنگ و موسیقی، در اشکال مختلفی ساخته شد.
به گفته برخی دیگر ساز باغلاما مربوط به نیمه دوم قرن هجدهم بوده که در چندین نوشته اروپایی به آن اشاره شده، پس از گذشت حدود یک قرن، ساز مشابه باغلاما در ترکیه شهرت بیشتری به دست آورده و سیر تکامل خود را تا پیوستن به گروه های موسیقی محلی طی کرد.
همچنین ابزاری شبیه به باغلاما در حفاری های باستان شناسی از سومر و هیتی در آناتولی و در یونان باستان کشف شده است. اما برای قدمت نام گذاری آن هنوز منشأ مشخصی نیست.
موّرخان بر این باورند که باغلاما و سازهای هم خانواده آن ماحصل تغییراتی هستند که بر روی ساز تنبور صورت گرفته است. از این تغییرات می توان به افزایش تعداد پرده ها، صدادهی ساز، روش نواختن، تعداد و ترتیب فرت ها روی دسته نام برد. به هر صورت، باغلاما و سازهای هم خانواده آن، نقش بسیار مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکیه به دنیا ایفا کرده اند.
باغلاما در انواع و اندازه های گوناگون مطابق با هدف مورد نظر ساخته می شود:
جورا (Cura)
تانبورا (Tanbura)
باغلاما دسته کوتاه (Çöğür,Kısa Sap Bağlama)
باغلاما دسته بلند (ِUzun Sap Bağlama)
دیوان (Divan)
میدان (Meydan)
بُزوک (bozuk)
بولگاری (bulgari)
ایكی تتَلی (iki telli)،
باغلاما نیز مانند تمامی سازهای مضرابی مشابه، دارای دو نوع کاسه یکپارچه یا اصطلاحا یک تکه و ترکه ای می باشد. نوع ترکه ای از اتصال ترکه های چوب در کنار هم ایجاد شده که موجب تشکیل کاسه می شوند. برای ساخت کاسه اغلب از از تنه درختانی چون توت، شاه بلوط، آلوش، افرا، ماهون و.. استفاده می شود.
این بخش که به منظور ایجاد صدا، بسیار مهم و اصلی محسوب می شود، بر روی دهانه کاسه قرار گرفته و خرک بر روی آن نصب می شود. جنس صفحه رویی از چوب درختان تیره مانند افرا، کاج، صنوبر و.. می باشد و نقش مهمی در کیفیت و طنین صدا دارد.
دسته ساز باید استحکام و سهولت لازم برای نواختن را داشته باشد. برای ساخت دسته معمولا از چوب هایی مانند بلوط، گردو، ماهون و... استفاده می شود. درختی كه چوبش را برای ساخت ساز به کار می گیرند، باید رگه دار بوده و گره ای نداشته باشد.
این چوب ها به شكل مثلثی بریده می شوند و به اندازه طول دسته جدا می شوند. پس از اینكه به اندازه لازم در کوره خشک شدند، در برخی قسمت های بالای خَرَک سوراخ هایی با زاویه ۱۵ درجه تعبیه می شود. سپس قسمت هایی از دسته محاسبه شده و به منظور پرده بندی، علامت گذاری می شود.
پرده ها معمولاً از نخ پلاستیکی مشکی تهیه می شوند. تعداد پرده ها در باغلامای دسته کوتاه 19 و در باغلامای دسته بلند ۲۴ عدد است.
به منظور بستن پرده ها بر روی دسته در ابتدا آن ها را می پیچانند و پس از ۴ بار گردش دور دسته، گره می زنند. پرده ها باید به صورتی روی دسته بسته شوند كه قابلیت حركت و جابه جایی داشته باشند.
گوشی ها بر روی سر دسته ساز قرار می گیرند. برروی ساز باغلاما ۷ عدد گوشی وجود دارد که دقیقا به اندازه سیم ها می باشند. ۴ سوراخ روی سر دسته و ۳ سوراخ در کناری آن ایجاد شده که گوشی ها داخل آن ها قرار می‌گیرند. سیم ها نیز به دور گوشی ها پیچیده شده و به وسیله آنها نیز کوک می شوند. گوشی ها از چوب درختانی مانند مَمرَز، بلوط و شمشاد تهیه می شوند. ساختار گوشی از پایین به بالا ضخیم می شود و با یك انحراف كوچك، سوراخی در برآمدگی اش كنده می شود، تا سیم بتواند از میانش عبور كند.
خرك، شیطانک و سیم گیر باغلاما وظیفه نگه داری سیم ها را بر عهده دارند.
خرك میانی كه مهمترین خرك بر روی ساز است سیم ها را از سطح كاسه جدا كرده و برای تشكیل صدایی مناسب قابل جابجایی است. این خرك حدود 8 تا 10سانتی متر از سمت پائین كاسه ساز واقع شده كه باید نه خیلی بلند باشد نه خیلی كوتاه. شكاف های كوچكی بر روی آن ایجاد می کنند، تا سیم ها را از میانش عبور دهند.
خرک بالایی یا همان شیطانک در انتهای دسته پیش از شروع سرپنجه و پرده ها قرار گرفته است. كه وظیفه كاهش طول سیم ها از دسته به بخش مركزی است.
خرک تحتانی یا همان سیم گیر، در انتهای صفحه بر روی لبه کاسه مستقر شده تا سیم ها در بین شیار های آن گره بخورد و ثابت بمانند.
خرك ها معمولاً از شاخ، استخوان، عاج و چوب درختانی سخت چون شمشاد ساخته می شود.
در قدیم از موی اسب، روده و ابریشم برای ساخت سیم استفاده می شد. اما امروزه بیشتر سیم های فولادی كه صدای بهتری می دهند استفاده می شوند، همچنین برخی از سیم ها ابریشم/ فنری هستند.
باغلاما دارای هفت عدد سیم است. این سیم ها به سه گروه سه سیمه، دو گروه دو سیمه تقسیم می شوند که در ادامه به نحوه کوک آن ها اشاره خواهیم کرد.
از مضراب یا تَزَنه در نواختن باغلاما استفاده می شود. تَزَنه از موادی مانند صدف، چوب گیلاس، شاخ، پر غاز و پلاستیک نرم تهیه می شود. مضراب ها در گذشته بیشتر از چوب گیلاس و صدف ساخته می شدند. درخشش و انعطاف پذیری صدف و چوب گیلاسی كه تمیز و دارای شیره است، برای مضراب بسیار عالی به شمار می آمد. اما امروزه مضراب های پلاستیكی كاربرد بیشتری دارند.
از ویژگی هایی این ساز می توان به دارا بودن سه گروه سیم در آن اشاره نمود. در این سه گروه، هفت سیم جای گرفته که به یک گروه سه سیم، دو گروه دوسیم تقسیم می شود.
دسته بندی سیم ها باعث شده تا نواختن آن کمی از دیگر سازها متمایز باشد. نوای سیم ها در کاسه گلابی شکل باغلاما می چرخد و به این دلیل که کاسه از یک صفحه چوبی پوشانده شده است، سبب تولید صدای خاص ساز و تقویت صدای آن می شوند.
از اساتید و نوازندگان معروف این ساز گوش نواز می توان به اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول نام برد.
در این مقاله شما را با ساز باغلاما و ساختار اجزای آن آشنا کردم و همچنین انواع ساز باغلاما و تفاوت های آن ها با هم را توضیح دادیم. برای آشنایی بیشتر با انواع سازهای زهی و بررسی و مقایسه آن ها با هم از سایت سارژوست بازدید نمایید. در انتها اگر پرسش و یا نظری درمورد این مقاله دارید، آن را در قسمت نظرات به اشتراک بگذارید.
