ساز تنبور، تمبور یا در مواردی تنبوره، یکی از دیرینه ترین سازهای زهی زخمه ای ایران است که جنبه ی عرفانی و مقامی دارد. تبور نخستین ساز دسته ای بلند به همراه کاسه بوده است. جنس کاسه گلابی شکل آن از چوب درخت توت و دسته اش از چوب درخت گردو می باشد. تنبور از خانواده دوتار بوده و اندکی بزرگتر از سه تار می باشد. از نظر ساختمانی، ساز تنبور با سازهایی مانند دوتار، شورانگیز، باقلاما، چگور، قوپوز و سه تار در یک خانواده قرار گرفته و ساختار مشابهی به آن ها دارد.
دایرة المعارف سازشناسی گراو، قدمت این ساز را 5 الی 6 هزار سال درنظر گرفته و باستان شناسان با استناد بر مجسمه های سنگی و آثار باستانی به جای مانده در حوالی مقبره دانیال نبی (ع) واقع در شوش و تپه های بنی یونس در حوالی شهر موصل، قدمت این ساز را حدود ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده اند.
در نواختن ساز تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آن مجلسی و ۵۶ مقام آن نیزحقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بداهه نوازی است. برای نمونه اگر نوازنده ای یک مقام را دو بار در یک روز اجرا کند، قطعا با هم یکسان در نمی آیند.
مقام های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:
از کهن ترین مناطق رواج مقام های تنبور است. که شامل شهرهای گهواره و کرند و قسمتی از سرپل ذهاب است. این منطقه منشا اصلی سنت های موسیقیایی پیروان آیین اهل حق (یارسان) می باشد و قدیمی ترین رسوم موسیقیایی یارسان را بیان می کند.
مقام های تنبور، به علت شرایط جغرافیایی خاص این منطقه و عجین شدن مقام های آن با اعتقادات آن ها و اینکه متون مقدس قدیمی یارسان به همان زبان امروزی آن هاست، با لهجه های قدیمی تر، به صورت بکر و دست نخورده به جای مانده است.
کردنشینان عراق که به کاکه ای معروفند، به دلیل داشتن زبان مشترک با منطقه گوران، معمولا برای ادای مقام ها با مشکل کمتری رو به رو هستند.
پس از گوران، این مناطق که شامل شهرستان کرمانشاه، کنگاور، کوهدشت و نورآباد و منطقه دلفان و قسمت‌هایی از لرستان میباشد، از کهن ترین مراکز رواج مقام های تنبورند.
تُرک های پیرو آیین اهل حق (یارسان) در مناطق ترک نشین آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، قزوین، زنجان و... سومین گروه هستند که مقامات تنبور بین آن ها متداول است. این گروه به دلیل تفاوت در زبان و فاصله از مراکز اصلی یارسان، نسبت به دو گروه دیگر دارای محدودیت های بیشتری هستند.
این نوع کاسه طی مراحلی از یک کُنده به صورت یکپارچه ساخته میشود. این کاسه ها را یکپارچه یا کشکولی نیز می نامند.
درخت های توت که در کوهپایه ها هستند، به دلیل کم آبی بسیار، طنین و زنگ صدای بیشتری دارند و بالعکس درختانی که در نواحی مرطوب رشد کرده اند صدای نامطلوبی دارند.
این کاسه ها را در گذشته با ابزارهای ابتدایی مانند تیشه معمولی و اسکنه و چند رنده چوب می ساختند. اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی می توان این نوع کاسه ها را در مدت زمان اندک ساخت.
کاسه های ترکه ای، چمنی یا چه منی، از ۷ تا ۱۰ ترکه به هم چسبیده تشکیل شده است. قدیمی ترین کاسه تنبور ترکه ای که دارای ۸ ترکه است، مربوط به ۸۰ سال پیش است. کاسه ترکه ای به دو شیوه ساخته میشود:
یک نمونه به این صورت است که هرکدام از ترکه ها تا محل اتصال دسته ها ادامه یابد.
نمونه دیگر از یک نیم تنه که در اصطلاح به آن گلویی می گویند ساخته می شود، که در حد فاصل دسته و ترکه قرار میگیرد. جنس گلویی در قدیم از جنس چوب درخت توت بوده و امروز از چوب گردو نیز ساخته می شود.
تنبور از خانواده سازهای زهی زخمه ای است و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد. حجم و عمق کاسه تنبور در مقایسه با دوتار کمتر است و کاسه تنبور در قدیم یک تکه بوده است. همواره نیز در منطقه گوران، بیشتر تنبورها کاسه ای یک تکه دارند. اما امروزه سازندگان این ساز به سمت ترکه ای ساختن کاسه آن گرایش یافته اند. با ما در ادامه همراه باشید تا شما را با انواع کاسه های تنبور آشنا نماییم.
صفحه نازکی از جنس چوب بر روی دهانه کاسه قرار گرفته که بافت ظریفی را تشکیل داده است، و بر روی آن حدود ۷ تا ۱۲ سوراخ میلیمتری در وسط یا در کنار صفحه ایجاد شده، که نقش موثری بر کیفیت صدای تنبور دارد.
تنبور دارای ۱۳ الی ۱۴ دستان می باشد که بر روی دسته در محل های مشخص وصل می شود. محل دستان ها اغلب ثابت است در صورتی که برخی از نوازندگان بر این باورند که جای تعدادی از این دستان ها بنا بر شرایط خاصی تغيير می کند.
دسته تنبور معمولاً از چوب گردو و گاهی از چوب چنار و زردآلو ساخته می شود. طول دسته بدون سرپنجه ۳۵ الی ۵/۴۱ سانتی متر و طول سرپنجه ۱۲ الی ۷/۱۳ سانتی متر است. عرض دسته ۲ الی ۳ سانتی متر است و هر چقدر به سمت کاسه پیش میرویم ضخیم تر می شود. دسته برای اتصال به کاسه به رابطی به نام گلو نیاز دارد.
تنبورهای ابتدایی همانند دو تار از دو سیم برخوردار بودند. اما به مرور یک سیم دیگر به آن ها افزوده شد. بدین معنا که دو سیم به صورت تکرار در کنار هم قرار میگیرند و صرفا برای زیاد کردن حجم صدا از سیم سوم استفاده می شود. در گذشته این سیم ها از ابریشم ساخته می شدند اما امروزه جنس سیم اول معمولا از فولاد و جنس سیم دوم از مس می باشد. از خط فاصل خرک تا سیم گیرها، مجموعا طول سیم ها حدود ۶۴ سانتی متر است.
خرک به قطعه چوبی کوچک و محکمی میگویند که از چوب درخت شمشاد و گردو ساخته میشود و سیم روی آن قرار گرفته است. سیم گیر در بعضی از سازهای جدید مسولیت خرک را برعهده می گیرد.
سیم گیر به قسمت انتهایی کاسه، متصل شده و سیم ها را به آن وصل می کنند. جنس سیم گیر از استخوان و چوب است که در انتهای صفحه تعبیه شده و تارها به آن گره می خورد و تا انتهای دسته کشیده می شوند. خرک در برخی از تنبورهای جدید، همان کار سیم گیر را انجام می دهد.
شیارها و برجستگی های پایین گوشی، سیم گیر بالا نام دارد. شیطانک، یک قطعه چوب یا استخوان با دو سه شیار است که تارها از روی آن عبور داده شده و از طریق آن به گوشی گره می خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتی متری ابتدای دسته تعبیه می شود.
به قطعه بالای تنبور، گوشی گفته میشود و برای کوک کردن از آن استفاده می نمایند. دو تا سه گوشی (در برخی تنبورها تا پنج گوشی) از جنس چوب بید وجود دارد. تنبور دارای جعبه گوشی نمی باشد و این گوشی ها مستقیما در سوراخ های ایجاد شده ی انتهای دسته، فرو می روند.
شهرستان دالاهوی کرمانشاه در سال ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی تنبور در ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت رسید. ثبت ملی شهرستان دالاهو در حوزهٔ صنایع دستی و ساخت ساز تنبور می باشد و نه مقام های موسیقی آن. در شهرستان دالاهو علاوه بر وجود خانه ملی تنبور، ۱۵۸ کارگاه ساخت تنبور وجود دارد که برخی از آنها قدمت های بسیار دیرینه ای دارند.
از نوازندگان معروف این ساز میتوان به سهراب پورناظری، علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، کیخسرو پورناظری، طهمورث پورناظری و رامین کاکاوند اشاره نمود.
