ساز دیوان یکی از ساز های هم خانواده و بزرگ تر از تنبور و جزو دستة سازهای زهی مضرابی می باشد. دیوان یک ساز کردی است که انواع مختلف آن، به جز کردستانِ ترکیه، در کردستانِ عراق و کردستانِ ایران و کردستانِ سوریه نیز استفاده می شود.
می توان گفت که این ساز ریشه در فرهنگ و اصالت این مناطق که نشان دهنده آداب و رسوم مشابه و افکار و عقاید مردمان آن است دارد.
برطبق شواهد، اگر چه ساز دیوان را به عنوان سازی کُردی می شناسند اما در واقع دارای اصالتی تُرک می باشد. که حدود ۴۰۰ سال پیش در شهر فیرورق (پره) از نواحی خوی ساخته و مورد استفاده قرار گرفته است.
این ساز با اصالت در موسیقی ترکیه طرفداران بسیاری دارد. ساز دیوان بخش جدانشدنی در موسیقی بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه است.
اگرچه زمان طولانی از ظهور این ساز نمیگذرد اما طرفداران خاص خود را در بین ایرانیان و کردنشینان پیدا کرده است.
ساز محبوب دیوان با صدای گیرا و روح نوازش، دستخوش تغییرات بسیاری شده، تا به شکل امروزی در آمده است. ساز دیوان در اندازه های گوناگون و از جنس های متفاوت ساخته می شود.
سایزهای مختلف ساز تنبور:
· جُرا
· دسته کوتاه (چوغور)
· دسته متوسط (باغلاما)
· دسته بلند (دیوان)
· تانبورا
· ساز میدان
همگی این سازها هم خانواده اند اما در اندازه های مختلف ساخته می شوند. این سازها از نظر شکل ظاهری و نحوه ساختار تفاوت های کمی با هم دارند.
برای نمونه، نوع کوچک این خانواده به جُرا، نوع متوسط به باغلاما، نوع دسته کوتاه به چوغور و نوع دسته بلند آن در اصل به دیوان معروف است. این در حالیست که در ایران میان دسته کوتاه و دسته بلند فرقی قائل نیستند و هردو را دیوان می نامند. اما تعداد دستان (پرده) های دیوان کمی بیشتر است و کاسه ای بسیار بزرگتر از سه تار دارد.
اگر به خانواده سازهای زهی مضرابی علاقمندید، پیشنهاد می کنیم مطالب مربوط به این خانواده جذاب ساز را بخوانید.
ساز دیوان با صدای روح نواز و ساختار چوبی زیبایش دارای اجزای مختلفی است که در ادامه هر یک را به اختصار شرح می دهیم.
به دلیل بزرگی کاسه ساز دیوان، نمیتوان آن را به صورت یکپارچه ساخت. این کاسه به صورت چند تکه ای، با چسباندن قطعه های هلالی شکل چوب خم شده ساخته می شود و از چوب درخت گردو، سرخ دار، گلابی و یا توت سیاه ساخته شده است.
دیوان سازی با 7 سیم که در سه ردیف به صورت یک ردیف سه سیمه، و دو ردیف دو سیمه تقسیم بندی و کوک می شود. دو سیم آن را «وا» می نامند و سه سیم دیگر به طور هم صدا کوک می شوند.
سیم های ردیف سه سیمه در پایین باهم نواخته می شوند و یکی از آن ها از جنس فنر است.
سیم های ردیف دو سیمه در وسط نیز با هم نواخته می شوند.
سیم های ردیف دو سیمه در بالا نیز یک سیم از جنس فنر و یک سیم معمولی دارد.
و در هر ردیف سیم ها به طور هم صدا کوک می شوند.
ساز دیوان به تعداد سیم های خود، دارای 7 عدد گوشی است. که از جنس بلوط، شمشاد و درخت مَمرَز ساخته می شود و تعداد چهار گوشی روی صفحه گوشی ها و ۳ گوشی در کناره ها قرار دارد.
دیوان دارای دسته ای بلند و چوبی از جنس درخت بلوط می باشد. به دلیل فشاری که توسط انگشتان دست نوازنده، به ساز وارد می شود باید از استحکام بالایی برخوردار باشد. دسته ساز دیوان دارای ۲۴ پرده است که به آسانی جابجا می شوند. دسته ساز هر قدر بلندتر باشد صدای آن بم تر است.
دستان ها بر روی دسته بسته می شوند و معمولاً از جنس سیم های نایلونی می باشند.
ما بین سرپنجه و دستان قطعه ای باریک و چوبی به نام شیطانک قرار دارد که محل عبور سیم ها از روی آن است. به طوری که سیم ها به آن گره می خورند و سیم گیر در انتهای کاسه قرار می گیرد.
قطعه ای باریک با شیارهای کم عمق می باشد که بر روی صفحه کاسه دیوان نصب شده است. که موجب قرارگیری سیم ها با یک فاصله مشخص و کم از صفحه می شوند. خرک سازهای زهی اصولاً از جنس چوب، عاج فیل یا استخوان است.
دیوان توسط مضراب پلاستیکی نواخته می شود و نوازنده در هنگام نواختن انگشت میانی خود را بر کاسه طنین می زند.
کوک ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می است. به صورت کلی کوک های دیوان را با کوک بوزوک یا کارا، کوک باغلاما، کوک مستزاد و کوک میسکت می شناسند.
اگرچه زادگاه دیوان ایران می باشد، اما طرفداران بسیاری در مناطق کردنشین کشورهای همسایه دارد. این ساز در رأس مراسم ها و آداب و رسوم این اقلیم ها قرار دارد. از معروفترین نوازندگان ساز دیوان می توان به اورهان گنجه بای، شوان پرور، اردال ارزینجان، احمد کوچ، دیار درسیم، مراد کایا، چتین آکدنیز، دسکو هرکی ، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول و... اشاره نمود.
در این مقاله سعی کردیم شما را با ساز زیبا و گوش نواز دیوان آشنا کنیم. امیدواریم مطالب گفته شده در این مقاله برای شما مفید واقع شود.
