در مقاله های قبلی با ساز دیوان و ساز باغلاما و ویژگی ها و ساختار هر کدام به صورت کامل آشنا شدید. همچنین در مورد نحوه کوک کردن این دو ساز نیز اطلاعاتی به دست آورید.
همان گونه که دریافتید ساز دیوان و باغلاما از لحاظ ظاهری و ساختاری بسیار به هم شباهت دارند، اما در واقع هر کدام سازی مستقل با ویژگی ها و رنگ صدای منحصر به خود هستند.
تفاوت ساز دیوان و باغلاما از جمله موضوعاتی است که همواره هنرجویان این دو ساز را نسبت به آن کنجکاو نموده است. در ادامه این مقاله با من همراه باشید تا شما را با ویژگی ها، تفاوت ها و شباهت های دو ساز دیوان و باغلاما آشنا کنیم.
ساز باغلاما و دیوان هر دو جزو دسته ی سازهای زهی زخمه ای به شمار می آیند و به وسیله مضراب یا انگشت دست نواخته می شوند.
ساز دیوان در سه اندازه گوناگون ساخته می شود که به اندازه کوچک آن جُرا، و به اندازه متوسط آن، دیوان دسته کوتاه و به اندازه بزرگ آن دیوان (مرسوم ترین نوع این ساز) می‌گویند.
ساز باغلاما نیز با نام های بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز معرفی می شود. برخی نیز به دیوان دسته کوتاه، باغلاما می‌گویند.
ساز دیوان متعلق به کردستان ایران، کردستان ترکیه (کرمانج) و کردستان عراق می باشد. که هرکدام از این سه منطقه، دارای فرهنگ و رسم و رسومات تاحدودی مشابه هستند. علاوه بر آن، ساز دیوان در بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه نیز طرفداران بسیاری دارد.
ساز باغلاما در واقع ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی می باشد. که در میان مردم ترک زبان و کرد زبان ترکیه و شمال عراق رایج است و در نیم قرن گذشته توسط مهاجران کرد عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران نیز رواج پیدا کرد.
ساز دیوان دارای یک کاسه ی طنینی بزرگ از جنس چوب درخت توت سیاه، گردو، یا گلابی است. که به دلیل بزرگ بودن کاسه، نمی توان آن را به صورت یک تکه ساخت. کاسه ی دیوان را با چسباندن تکه چوب های هلالی خمیده شده به یکدیگر می سازند.
این در حالیست که ساز باغلاما دارای یک کاسه طنینی کوچک تر از دیوان و به صورت یکپارچه و نیمه گلابی از جنس چوب های درختانی مانند عرعر (سروکوهی)، ماعون (ماهون) می باشد و جنس چوب صفحه‌ی رویی را از چوب صنوبر انتخاب می کنند.
یکی از فرق های اصلی ساز باغلاما و دیوان که این دو ساز را نسبت به یکدیگر متمایز می کند و سازی مستقل از هم می سازد، تفاوت در اندازه طول دسته آن هاست.
دیوان دارای دسته ای بلندتر از باغلاما است که به کاسه متصل می شود و روی آن دستان بسته می شود. جنس دسته این ساز همانند باغلاما، باید از یک چوب محکم و سخت مانند بلوط باشد. زیرا دسته ساز به صورت مداوم تحت فشار انگشتان نوازنده قراردارد.
دسته دیوان دارای 24 پرده است که قابلیت جابجایی دارند. این در حالیست که باغلاما با دستان بندی متفاوت (9، 12، 17، 24) وجود دارد.
ساز دیوان و باغلاما هر دو دارای 7 گوشی (به تعداد سیم های خود) هستند که 4 گوشی روی جایگاه یا صفحه اصلی گوشی ها و 3 گوشی دیگر در کنار آن ها قرار می گیرند. گوشی ها را معمولاً از چوب درختانی مانند مَمرَز، بلوط و شمشاد می سازند.
در فاصله میان سرپنجه (محل قرارگیری گوشی ها) و دستان ها، قطعه ای باریک چوبی قرار گفته تا سیم ها از روی آن عبور کنند و به گوشی ها برسند. در پایین ترین بخش کاسه هر دو ساز سیم گیر واقع شده تا سر دیگر سیم ها به آن گره بخورند.
تعداد سیم ها در ساز دیوان 7 و در باغلاما 6 یا 7 عدد می باشد. جنس این سیم ها از فولاد است. ساز باغلاما و دیوان، هردو به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم و کوک می شوند. کوک متداول ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می و کوک متداول ساز باغلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، می است.
بر روی صفحه اصلی هر دو ساز، قطعه ای باریک با شیار‌های کم عمق نصب شده است. تا سیم ها را با یک فاصله کم از صفحه قرار دهند. خرک را از شاخ، استخوان، عاج فیل و یا چوب های سخت می سازند.
ساز دیوان را با مضراب پلاستیکی می نوازند و نوازنده در حین نواختن انگشت میانی خود را بر کاسه طنینی ساز می زند. ساز باغلاما را میتوان با مضراب پلاستیکی یا چوبی (از جنس چوب یا پوست درخت گیلاس، شاخ، پرغاز و...) و یا با سر انگشتان دست (شلپه، شرپه) نواخت.
یکی از تفاوت های اصلی این دو ساز در طول دسته آن هاست. سازی که دسته کوتاه تری داشته باشد، دارای صدای زیر‌تر و نافذ‌تر خواهد داشت. پس با توجه به این نکته، ساز باغلاما به نسبت ساز دیوان، دارای صدای زیر تری می باشد.
ساز دیوان را با مضراب پلاستیکی می نوازند و نوازنده در هنگام نواختن، انگشت میانی خود را بر کاسه ی طنینی ساز می زند. این در حالیست که ساز باغلاما را با هر دو مضراب پلاستیکی و چوبی و هم چنین با سرانگشتان می توان نواخت.
در این مقاله به بررسی تفاوت ها و ویژگی های دو ساز دیوان و باغلاما پرداختیم. دریافتید که تنها تفاوت عمده ساز دیوان و باغلاما در اندازه کاسه طنینی و طول دسته ساز می باشد و در دیگر موارد بسیار به هم شباهت دارند و دارای تفاوت های جزئی با یکدیگر هستند.
