سازهای بادی، بسته به نوع زبانه و تعداد لوله های صوتی شان دارای انواع گوناگونی هستند. یکی از این سازهای بادی سنتی، ساز دودوک یا تزیراناپوق نام دارد. اگر از طرفداران ساز دودوک هستید، در ادامه این مطلب با من، همراه باشید.
ساز دودوک (Duduk) نوعی ساز سنتی اصیل ارمنی است، که دارای قدمتی چند هزار ساله می باشد. ساز دودوک از جمله سازهای پرتکلف برای یادگیری به حساب می آید. ممکن است یک نوازنده ی حرفه ای نیز زمان بسیاری را صرف یادگیری نواختن با این ساز نماید.
موسیقی دانان ارمنی، با استناد به شواهد تاریخی موجود و داده های باستان شناسی، قدمت این ساز را به حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و تاریخ موسیقی دودوک ارمنی را به دوران پادشاهی تیگران کبیر در سرزمین کوهستانی ارمنستان دانسته اند؛ این در حالیست که دانشمندان غربی، قدمت این ساز را حدود ۱۵۰۰ سال پیش می دانند. هم چنین یونسکو درسال ۲۰۰۵ میلادی، دودوک را به عنوان شاهکار میراث معنوی و شفاهی بشریت معرفی کرد.
ساز دودوک یک استوانه باریک و توخالی است که در ساخت آن از چوب درخت پنجاه ساله زردآلو، بهره میبرند. کشور ارمنستان را نخستین پرورش دهنده ی درخت زردآلو در دنیا می داند و قدمت پرورش این گیاه در ارمنستان به دوران باستان باز میگردد، به طبع در ساخت ساز اصیل خود نیز، از چوب این درختان کهن استفاده میکند. طول ساز دودوک از25 تا 40 سانتی متر است و دارای 9 حفره در سمت بالا و یک حفره در قسمت پایین پشت نی است، که مخصوص قرارگیری انگشت شصت می باشد.
برای ساخت بخش دهانی آن از یقک که در ساحل ارمنی رود ارس می روید، استفاده می کنند. دودوک دارای یک نی کوچک به نام قمیش میباشد، که طول آن 9 تا 14 سانتی متر است و وظیفه ی تولید آوا را بر عهده دارد. قمیش توسط یک بست چوبی انعطاف پذیر احاطه شده که در طول نی حرکت می کند. همچنین برای ایجاد صداهای مختلف می توان قمیش های مختلفی را روی ساز دودوک نصب کرد.
تنظیم صدای دودوک، کاری بسیار حرفه ای و دشوار است که حتی نوازندگان حرفه ای آن نیز با صرف زمان زیادی موفق به کوک کردن آن میشوند. ساز دودوک دارای یک اکتاو، دو گام و دو نت می باشد. در سده بیستم میلادی، موسیقیدانان ارمنستان تنظیمات کوک دودوک را یکسان سازی کردند و تنظیم آن را، برخلاف نت های غربی، درمقیاس دو نت در یک اکتاو (سوم یا چهارم) تعیین کردند.
رمز صدای حزن انگیز و ویژه دودوک در استفاده از دو قطعه لوله هم محور، قطر بیشتر لوله و قدرت تنفسی فوق العاده نوازنده نهفته است.
نحوه دمیدن و تولید صدا در این ساز تاحدی دشوار است. برای نواختن ساز دودوک، نوازنده می بایست با تمام توان در آن بدمد. دودوک مانند یک نی معمولی نیست که بشود به راحتی در آن بدمید. در نواختن دودوک ابتدا باید نحوه ی باز کردن قمیش را یاد بگیرید. بر نوک ساز دودوک یک قمیش نصب می شود، که این قمیش ها متفاوت اند و هر کدام رنگ صدای متفاوتی را تولید می کنند.
به دلیل متحرک بودن قمیش ها در دودوک، معمولا نوازندگان، مجموعه ای از قمیش ها را به همراه دارند، تا با توجه به نوع صدایی که ایجاد میکنند، از قمیش های مختلف استفاده کنند.
قمیش، هسته اصلی سازهای بادی است. نگهداری مناسب از آن برای سلامت ساز شما بسیار مهم می باشد. نحوه نگهداری از قمیش بسیار مهم است. قبل از نواختن دودوک نوک قمیش را در ارتفاع چند میلیمتری آب قرار می دهند تا کمی مرطوب شود.
پس از نواختن، اجازه دهید تا قمیش خشک شود. به همین منظور قمیش را باید در محفظه ای سوراخ دار مثل ظرف پلاستیکی سوراخ دار قرار دهید تا جریان هوا در اطراف آن برقرار باشد. در غیر این صورت کپک های روی قمیش چوبی دودوک رشد خواهد کرد و شما دیگر نمی توانید با آن قمیش، بنوازید.
ساز دودوک در زبان های مختلف نام های گوناگونی دارد. برای نمونه "تزیراناپوق" در زبان ارمنی، "بالابان" در زبان ترکی آذربایجانی و "نرمه نای" در زبان کردی، نام هایی است که به این ساز نسبت داده اند. البته این سازها از لحاظ تکنیکی و ساختاری با نسخه ی ارمنی دودوک یا همان تزیراناپوق بسیار متفاوت اند. در ادامه به مقایسه این سازها میپردازیم.
· نواختن و دمیدن در ساز بالابان، ساده تر از ساز دودوک است.
· بالابان دارای محدوده صوتی نسبتا زیر و بم است.
· ساز دودوک طول بدنه بیشتری نسبت به بالابان دارد.
· بالابان و دودوک هر دو در دسته ساز های هواصدا‌ها یا آیروفون های مقید با زبانه ی دولایه هستند.
معروف ترین نوازنده دودوک در ارمنستان، جیوان گاسپاریان است. او از 6 سالگی شروع به یادگیری و نواختن ساز دودوک نمود و در بیست و یک سالگی اولین تکنوازی اش را در ارکستر سمفونیک تاتول آلتونیان ارمنستان اجرا کرد.
ساز دودوک سازی اصیل و پر تکلف است که من در این مقاله سعی بر آشنایی شما با آن و نحوه ی نواختن آن را داشتم. امید است که با فرهنگ سازی، این سازهای پر اصالت را به دست فراموشی نسپاریم. چنانچه در زمینه این ساز سوال یا تجربه ای دارید، آن را با من در میان بگذارید.
