مردمان کرمانجی دارای زبان و گویشی زیبا هستند. موسیقی کرمانجی دارای زیبایی ها و ابعاد مختلفی است. گاهی اشعار کرمانجی در وصف عرفان و معنویات است و گاهی در قالب وصف حال عاشقان سروده می شود. موسیقی در بین مردمان کرمانج دارای اصالت و حرمت است به طوری که قبل از شروع به نواختن دوتار، وضو می گیرند و گاهی هم چند آیه از آیات کتاب خدا را تلاوت می کنند. مردمان کرمانج در گذشته برای مهیا شدن جنگ و رزم، از موسیقی بهره می گرفتند تا نیروی خود را قوی کنند و قوای دشمن را بر هم زنند. در ادامه به توضیحات بیشتری از موسیقی کرمانج می پردازیم.
هنرمندان و نوازندگان کرمانج
عاشقان: عاشقان جزء آن دسته از نوازندگانی هستند که این کار را از اجداد خود یاد گرفته اند. عاشقان برای نواختن موسیقی از ساز های کرنا، دهل، کمانچه و دوزله استفاده می کنند. از مشهور ترین عاشیق های خراسان شمالی می توان آقاجان عطایی، خلیل یوسفی، حضرت قلی، حسین قلی، محمد ابراهیمی و ناعب علی صحرا روشن را نام برد.
بخشی ها: دسته ای دیگر از نوازندگان کرمانجی، بخشی ها هستند. آن ها در نواختن دوتار کاملا مهارت دارند و و در کنار نواختن، شعر می سرایند و تمام هنر خود را به اجرا می گذارند.
بلیروان ها: این هنرمندان، هنرمندانی کرمانجی و نی نواز هستند. بلیروان ها در هنگام شبانی و چوپانی خود، نواختن نی را رفته رفته یاد می گیرند و از آن را در زمان فراغت و برای نشان دادن احساسات خود بکار می گیرند.
لوطی ها: دسته ای دیگر از هنرمندان کرمانج، لوطی ها هستند. آن ها هنرمندانی خانه به دوش و بی قید به اموردنیوی هستند. ساز لوطی ها دایره است. لوطی ها با خواندن هزلیات و هجویات از ستم و ظلم زمانه شکایت می کنند.
لولوچی ها: لولوچی ها نمونه ای دیگر از خوانندگان کرمانج محسوب می شوند. آن ها از هنرمندان حرفه ای نیستند و در ازای آوازی که می خوانند پولی نمی گیرند. آن ها با دوتاری که توسط بخشی ها نواخته می شود و به همراه نوایی که توسط عاشقان نواخته می شود، آواز می خوانند.
تفاوت موسیقی کرمانج شمالی و جنوبی
به موسیقی کردی در شمال خراسان، موسیقی کرمانجی گفته می شود. کرمانج شمالی شامل مردمان کردی است که در خراسان و آذربایجان غربی و شمال عراق و سوریه زندگی می کنند. کرمانج جنوبی به مردمان کرد ساکن کرد های جنوب دریاچه ارومیه و مهاباد و کردستان و کرمانشاه گفته می شود. تفاوت و تمایز موسیقی کرمانج شمالی و جنوبی، در آهنگ لو خلاصه می شود. آهنگ لو یکی از آهنگ های باستانی ایران است و هرکسی که بتواند لو بخواند، از مردمان کرمانج شمالی شناخته می شود. آهنگ لو معمولا شانزده تا هجده هجا دارد.
تقسیم بندی موسیقی کرمانج
موسیقی کرمانج دارای تقسیم بندی های مختلفی است که در زیر به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم.
در موسیقی کرمانج، گاهی موسیقی در قالب دیوان خوانی از منظومه های شاعران کلاسیک قوم کرمانج اجرا می شود و گاهی هم در قالب تک خوانی بصورت سوز و زاری اجرا می شود. گاهی شاهد حماسه خوانی و هجرانی و آواز هایی در حین انجام کار و تلاش هستیم و گاهی هم شاهد آهنگ های نمایش های فصلی و نمایش های آیینی سنتی و شاهد خوانی بنابر افسانه های مکتوب وشفاهی هستیم.
در شاخه آهنگ های نمایش فصلی، رعایت سه اصل ضرورت دارد و اگر یکی از این سه اصل رعایت نشود، این موسیقی در بین مردم دیگر ارزشی ندارد. این سه اصل شامل: 1. دنگ (دنگ شامل وسعت صدای ساز و خواننده است) 2.هنگ گام (آهنگ) 3.قرس (ضرب آهنگ و یا ریتم)
ساز های موسیقی کرمانج
ساز هایی که در موسیقی کرمانج نواخته می شوند، شامل ساز هایی است که در زیر به آن ها اشاره می کنیم.
1.دوتار: دوتار از دسته ساز های اندرونی است و توسط بخش ها استفاده می شود. دوتار های موجود، در حال حاضر دارای یازده و گاهی دوازده پرده هستند. از مشهور ترین دوتار نوازان می توان به محمد حسین یگانه، عثمان محمد پرست، حاج قربان سلیمانی، غلام علی پور عطایی اشاره کرد.
2.سورنا: سورنا یکی از ساز هایی است که توسط عاشق ها بکار می رود و جزء ساز های برونی شمال خراسان شناخته می شود. مردمان کرمانج، از ساز سرنا یا به عبارتی کرنا، در مراسم عروسی و آهنگ های رقص استفاده می کنند. در کنار ساز سرنا، از ساز دهل به عنوان ساز همراهی کننده استفاده می کنند.
3.قشمه: قشمه از ساز هایی است که عاشق ها می نوازند. این ساز، به وسیله استخوان بال قوش یا درنا و یا لوله آنتن تلویزیون ساخته می شود.
4.کمانچه: کمانچه یکی از ساز هایی است که هم به عنوان ساز برونی و هم به عنوان ساز اندرونی کاربرد دارد. کرمانج ها از این ساز در مراسم سوگواری استفاده می کنند. استفاده از کمانچه در شمال خراسان بیشتر است. کمانچه ها دارای سه سیم هستند و سازهای همراهی کننده آن، دایره و دهل است که با دست می نوازند.
5.دهل: دهل دسته ای از ساز ها است که هم بصورت دستی و هم بصورت کوبه ای کاربرد دارد و به عنوان ساز همراهی کننده استفاده می شود.
6.دایره: دایره یا دف به عنوان ساز همراهی کننده ساز های قشمه و کمانچه بکار می رود. این ساز معمولا توسط عاشق ها نواخته می شود.
از ساز های درگر می توان به ساز نی، قضیب، سنجک، خلخال و بور اشاره کرد.
سبک و شیوه موسیقی کرمانج
سبک و شیوه موسیقی در هر مکانی متفاوت است و به عوامل زیادی از جمله: محل سکونت و نوع زندگی اقوام و سابقه تاریخ و وقایع و غیره بستگی دارد. سبک و سیوه موسیقی کرمانج به صورت زیر است.
1.کلاته گی: در این سبک خواننده سعی دارد تا از اول آواز، پر قدرت و بصورت آواز شروع کند.در این سبک شاهد اوج و فرود های ناگهانی هستیم. در این سبک از ساز های قشمه و کمانچه استفاده می شود.
2.سبک هرای: سبک هرای به سبک آشخانه ای معروف است و خواننده ای توان خواندن در این سبک را دارد که دانگ صدای کامل و بالایی داشته باشد. در این سبک به دلیل اینکه رزم و شکست و هجران را به نمایش می گذارد، گاهی با تحریر هایی مانند لل یا لولو لو یا های ها ها ها های اجرا می شود. این سبک قدرت زیادی از حنجره و نفس خواننده را میگیرد.
3.سبک ده ره ی: در این سبک هم خواننده، آواز را پر شور و با قدرت شروع می کند. در ابتدا نوازنده و خواننده، با یک نت شروع می کنند و کم کم خوننده نت های تزیینی را به موسیقی با حالت تحریری اضافه می کند. این سبک یکی از مقام های آوازی قدیمی در موسیقی کرمانج های شما و شرق ایران محسوب می شود.
5.سبک جلگه ای: این سبک به دلیل اینکه در آن حزن و اندوه بیشتری دیده می شود، به صورت آواز های فریادی اجرا نمی شود و لازم نیست که خواننده فشار زیادی را به حنجره خود وارد کند.این سبک دارای فراز های ناگهانی و فرود های آرام به همراه تحریر های تزیینی است.
سبک جلگه ای بیشتر توسط بخشی هایی که اشراف بودند اجرا می شد. می توان گفت که اصل و اساس سبک جلگه ای، از آواز خوانی های شبانی که بصورت فریاد های درون ریز است، گرفته شده است.
6.سبک درگزی: این سبک با تاثیر از آواز های ترکی سلجوقی و ترکمنی بر موسیقی کرمانج، شکل گرفته است.
کلام در موسیقی کرمانج
در موسیقی کرمانج قواعد و اصول ادبی دارای سه روش کلامی هستند. این سه روش شامل 1.هجا ها 2.سه خشتی 3.عروضی می باشد. در روش اول ریشه آن به بیت های کردی مربوط می شود. در مصرع های این موسیقی، تساوی و توازن رعایت می شود. البته باید بگوییم که در بعضی از اشعار بیشتر به رعایت بحر طویل اشاره شده و توازن مصرع کمتر دیده می شود، آواز های لو و هرای جزء این دسته از آواز ها محسوب می شوند.
سه خشتی، جزیی از آواز های هشت هجایی است و ویژگی مهم آن این است که قابلیت خواندن با هر ریتم و ضرب آهنگی را دارد. ویژگی دیگر سه خشتی ها، مذکر و مونث بودن آن است.
ویژگی های موسیقی کرمانج
موسیقی کرمانج بیشترین تاثیر را از وقایع تاریخی و مذهبی، حماسی و آیینی و اساطیری گرفته است. شاهنامه نمونه ای داستان های اساطیری است که توسط ساز ها در این موسیقی اجرا می شود.
یکی از ویژگی های اصلی در موسیقی کرمانج، توجه به داستان پردازی و نگاهی پند آمیز است. موسیقی کرمانج علاوه بر اجرای موسیقی سعی دارد تا علاوه بر مسائل هنری، به مسائل اجتماعی بپردازد.
جمع بندی
موسیقی کرمانج یکی از موسیقی های اصیل خطه شمال خراسان محسوب می شود. در این موسیقی با توجه به روحیه مردمان کرمانج، گاهی آواز هایی برای مراسم عروسی و گاهی برای مراسم سوگواری نواخته می شود. اغلب آواز ها ریشه در زندگی مردم و منطقه جغرافیایی و مراسمات آیینی و مذهبی آن ها دارد. موسیقی کرمانج جزء یکی از موسیقی های شیرین محلی ایران محسوب می شود که گوش دادن آن به هرکس که آن را تا حال نشنیده، توصیه می شود.
