در نوشتار پیشین (قبلی) درباره زبان خواندید و اینکه بهتربودن یا بدتربودن زبان به روش استفاده ما از آن وابسته است. پیش از تغییر در عملمان، باید علممان را تغییر بدهیم؛ یعنی باید با تعدادی از اصطلاحهای زبانشناسی آشنا بشویم.
واجها (Phonemes) کوچکترین یکاهای (واحدهای) دارای آوا (صوت، صدای انسان یا همانند آن) در زبان هستند، یعنی آواهایی بخشناپذیر که میگویید یا میشنوید، هستند. واجها یکی از این دو نوع هستند: صامت (Consonant) یا مصوّت (Vowel).
واژه «کنشگر» را با صدایتان بخوانید. احتمالاً آن را «کُنِشگَر» خواندید. این واژه پنج واج صامت دارد و سه واج مصوت، که آنها را شنیدید. انسانها از واجهای صامت و مصوت استفاده میکنند و هجاها (Syllables) را میسازند. هجاها یکاهای گفتار هستند که با هر ضربه هوا از ریه ایجاد میشوند. واژه «کُنِشگَر» سه هجای «کُ»، «نِش» و «گَر» را دارد. هجاهای واژههای فارسی، به این سه دسته دستهبندی میشوند:
«صامت + مصوت»، مانند «بو» و «تا»
«صامت + مصوت + صامت»، مانند «ریش» و «کار»
«صامت + مصوت + صامت + صامت»، مانند «دَست» و «گوشت»
واجها و هجاها ذاتاً آوایی هستند، یکاهایی از گفتار هستند و در نوشتار نمیگنجند؛ بنابراین از تَکنِگارهها (Graphemes) استفاده میکنیم تا برای آن واجها، نمایندههایی در نوشتار داشته باشیم.
تکنگارهها کوچکترین یکاهای کاربردی در نوشتار هستند؛ یعنی نمادهایی بخشناپذیر که در یک زبان مینگارید یا میبینید، هستند. «کنشگر» پنج تکنگاره دارد، اما «کُنِشگَر» هشت تکنگاره دارد. تکنگارههای «ک»، «ن»، «ش»، «گ» و «ر» نماینده واجهای صامت و «-ُ»، «-ِ» و «-َ» نماینده واجهای مصوت در این واژه هستند.
بسیاری از ما با واجهای این واژه آشنا هستیم و هنگامی که «کنشگر» را با صدا میخوانیم، همان واجهایی را میگوییم که هنگامی که «کُنِشگَر» را با صدا میخوانیم، میگوییم. بنابراین برای نوشتن و خواندن واژههای آشنا، نیازی به نگارش تکنگارههای «-ُ»، «-ِ» و «-َ» نداریم.
اکنون واژه «برونسپاریپذیری» را بخوانید. احتمالاً آن را «بُرونسِپاریپَذیری» خوانید، اما این واژه که برای شما آشنا نبود، بود؟ در چه زمان و مکانی این واژه را خواندید یا نوشتید؟ احتمالاً هیچگاه و هیچجا. علت آشنایی شما با این واژه، آشنایی شما با تکواژهای آن است.
تکواژها (Morphemes) کوچکترین یکاهای بامعنی در زبان هستند. مانند تکواژ «کار» که یک معنی مستقل دارد، تکواژ «گر» که با تکواژهایی مانند «کار» ترکیب میشود و واژه «کارگر» را میسازد که نسبت به تکواژ «کار» معنی متفاوتی دارد؛ و تکواژ «را» که به واژه یا عبارت پیش از خودش، نقش مفعول میدهد و در معنی جمله تغییر ایجاد میکند. در زبانشناسی، «کار» یک ریشه است، «گر» یک وند است و «را» یک حرف نشانه است.
تکواژها دو دسته هستند: تکواژ آزاد و تکواژ وابسته. تکواژ آزاد جدا از تکواژهای دیگر و بهتنهایی در جمله استفاده میشود مانند «کار» و «را»، اما تکواژ وابسته، جدا از تکواژهای دیگر و بهتنهایی استفاده نمیشود، مانند «گر». بیشتر ریشهها، تکواژهای آزاد هستند و بیشتر وندها، تکواژهای وابسته هستند.
وندها (Affixes)، تکواژهایی هستند که بیشتر از بسیاری از تکواژها، با تکواژهای دیگر ترکیب میشوند تا واژههای مرکب بسازند. در دستهبندی رایج واژهها برپایه ساختار در زبان فارسی، واژهها را به چهار دسته دستهبندی میکنند:
واژههای ساده: واژههایی که فقط از یک تکواژ آزاد ساخته شدهاند. مانند «کتاب» و «کار»
واژههای مرکب: واژههایی که از چند تکواژ آزاد ساخته شدهاند. مانند «کتابخانه» و «کارنامه»
واژههای وندی: واژههایی که از یک تکواژ آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته ساخته شدهاند. مانند «خانهدار» و «نامهنگار»
واژههای مرکب وندی: واژههایی که از یک یا چند تکواژ آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته ساخته شدهاند. مانند «کارخانهداری» و «روزنامهنگاری»
در این نوشتار و نوشتارهای بعدی، برای سادگی، واژهها را برپایه ساختار به دو دسته دستهبندی میکنیم:
واژههای ساده: همان واژههای ساده رایج هستند؛ یعنی هر واژهای که فقط از یک تکواژ ساخته شدهاست.
واژههای مرکب: شامل همه واژههایی میشود که در دستهبندی رایج، مرکب، وندی یا مرکب وندی هستند؛ یعنی هر واژهای که از یک تکواژ ساخته شدهاست.
وندهای رایج در زبان فارسی، به سه دسته دستهبندی میشوند:
پیشوندها: تکواژهایی که در بسیاری از واژههای مرکب، پیش از تکواژهای دیگر هستند.
میانوندها: تکواژهایی که در بسیاری از واژههای مرکب، میان دو تکواژ دیگر هستند.
پسوندها: تکواژهایی که در بسیاری از واژههای مرکب، پس از تکواژهای دیگر هستند.
در نوشتار پسین (بعدی)، تکواژها، هجاها، گروهواژهها و کاربردهای نیمفاصله در رابطه با آنها را بررسی خواهیم کرد.
