تا کنون نوشتههای فراوانی درباره نیمفاصله در وبسایتها منتشر شدهاند؛ فرض میکنم شما مفهوم نیمفاصله را میدانید و استفاده از آن را میتوانید! در این نوشتار، درباره این میخوانید که چرا از نیمفاصله در واژههای مرکب فارسی استفاده کنید. پیشنیاز این نوشتار، آشنایی با مفهومهای تکواژ و هجا است که در نوشتار پیشین درباره آنها نوشتم.
در سامانه نوشتاری زبان فارسی، هر حرف به حرف سمت راستش، یا به حرف سمت چپش، یا به هر دو حرف سمت راست و چپش میپیوندد و شکلش تغییر میکند. حرفهایی که به حرف سمت چپشان میپیوندند، حروف پیوندپذیر (متصل) و حرفهایی که به حرف سمت چپشان نمیپیوندند، حرفهای پیوندناپذیر (منفصل) نامیده میشوند.
حروف پیوندپذیر: «ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، خ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، ه، ی»
حروف پیوندناپذیر: «ا، د، ذ، ر، ز، ژ، و»
شناسایی حرفهایی که گسسته نوشته شدهاند (مانند شناسایی حروف «ج»، «ه» و «ش» از عبارت «ج ه ش»)، سادهتر از شناسایی حرفهای پیوسته به حروف دیگر (مانند شناسایی حروف «ج»، «ه» و «ش» از واژه «جهش») است.
هنگامی که پیش یا پس از یک حرف از نیمفاصله استفاده میکنیم، آن حرف به حرف پیشین یا پسین خود نمیپیوندد. بنا بر این رفتار، هنگامی که پیش یا پس از یک تکواژ از نیمفاصله استفاده میکنیم، آن تکواژ به تکواژ پیشین یا پسین خود نمیپیوندد و شناساییاش سادهتر میشود. شناسایی تکواژهای هر واژه مرکب، به ما کمک میکند تا بهسادگی آن واژه را خوانده و معنی آن را بفهمیم.
برای نمونه، عبارت «میانرشتهای» را بخوانید.
خواندید؟
اکنون عبارت «میان رشته ای» را بخوانید.
این عبارت را نیز خواندید؟
و اکنون عبارت «میانرشتهای» را بخوانید. در عبارت یکم از فاصله یا نیمفاصله استفاده نشده، در عبارت دوم از فاصله استفاده شده و در عبارت سوم از نیمفاصله استفاده شده. فاصله میان خطها نیز برای این بود که پیش از دیدن عبارتهای پسین، عبارت خواستهشده را بخوانید؛ زیرا «معما چون حل گشت، آسان شود»! این عبارتها شامل سه تکواژ هستند، «میان»، «رشته» و «ای».
در عبارت یکم، شناسایی این سه تکواژ دشوار است و بنابراین خواندن و فهمیدن معنی واژه نیز، دشوار است.
در عبارت دوم، شناسایی این سه تکواژ ساده است ولی بنا بر استفاده از فاصله، ممکن است این سه تکواژ، هر کدام یک واژه ساده باشد و معنای نادرستی از عبارت فهمیده شود. شاید این معنی فهمیده شود: «آیا میانِ رشته هستی؟»!
در عبارت سوم، شناسایی این سه تکواژ ساده است و درباره تعداد واژهها نیز هیچ ابهامی وجود ندارد.
شناسایی تکواژها مفید است زیرا هر تکواژ، همیشه از یک مجموعه از واجها ساخته شدهاست و همیشه یک معنی همانند نیز دارد. بنابراین میتوانیم با شناسایی تکواژهای هر واژه، آن را بهدرستی بخوانیم و معنی آن را نیز، بهدرستی بفهمیم.
به این نکته توجه کنید که تعدادی از واژههای ساده، بخشهایی دارند که همانند تکواژها هستند، اما تکواژ نیستند. برای نمونه، واژه «تکان» از دو تکواژ «تک» و «ان» ساخته نشدهاست؛ بلکه یک واژه ساده و تکواژ آزاد است. بنابراین، شناسایی واژههای ساده و مرکب نیز بسیار پراهمیت است. اگر یک واژه ساده را بهعنوان یک واژه مرکب شناسایی کنیم، ممکن است درون آن از نیمفاصله استفاده کنیم تا از پیوستن بخشهایی که بهعنوان تکواژ شناسایی کردیم، جلوگیری کنیم.
شناسایی هجاها، همانند شناسایی تکواژها، مفید است. با شناسایی هجاهای هر واژه، میتوانیم آن را بهدرستی بخوانیم؛ ولی این شناسایی، در فهمیدن معنی واژههای فارسی تاثیر بسیاری ندارد. بنابراین در زبان فارسی، استفاده از نیمفاصله میان تکواژهای یک واژه مرکب، بهتر از استفاده از نیمفاصله میان هجاهای آن واژه مرکب است. اگر یک عبارت (یک واژه یا مخفف چند واژه) فارسی نباشد ولی بخواهیم آن را با حروف فارسی بنویسیم، میتوانیم میان تکواژها یا هجاهای آن واژه از نیمفاصله استفاده کنیم.
همانگونه که از نام آن میفهمید، گروهواژهها (Phrases)، گروههایی از واژهها هستند! (این زودفهمی از خوبیهای واژههای مرکب است!) بیشتر گروهواژهها یک واژه بهنام هسته (Head) دارند و میتوانند چند واژه بهنام وابسته (Dependent) داشته باشند. وابستهها به هسته وابسته هستند و میتوانند پیش از هسته باشند، که میشوند وابسته پیشین؛ یا پس از هسته باشند، که میشوند وابسته پسین. گروهواژهها انواع گوناگونی دارند؛ نوع آنها برپایه رده واژگانی (Lexical Category) هسته آنها تعیین میشود. چند جمله دارای گروهواژه اسمی ببینید:
۱- {کدام روز}، خوب است؟ (وابسته پیشین + هسته)
۲- {این روز}، تاریخِ خوبی است. (وابسته پیشین + هسته)
۳- {سه روز}، به مدرسه رفتم. (وابسته پیشین + هسته)
۴- {بهترین روز}، خواهد رسید. (وابسته پیشین + هسته)
۵- {هر روز}، روزِ تولدِ بسیاری از انسانها است. (وابسته پیشین + هسته)
۶- {روزِ دوم}، نوبتِ ایشان است. (هسته + وابسته پسین)
۷- {روزِ سینا}، روزی بود که آمد. (هسته + وابسته پسین)
۸- {روزِ خوب}، زودتر از روزهایِ دیگر به پایان میرسد. (هسته + وابسته پسین)
همانگونه که میبینید، گروهواژهها، فاصلهدار هستند و از نیمفاصله میان واژههای آنها استفاده نشدهاست. درنگکردن پس از بسیاری از گروهواژهها خوب است و بنابراین از ویرگول استفاده میشود.
احتمالاً هیچ تمایلی ندارید که وابستههای پسین گروهواژههای جملهها را بیفاصله یا با نیمفاصله بنویسید، مانند واژههای «روز» و «دوم» در جمله شش که نمیخواهید آنها را «روزدوم» بنویسید. کسره حرف آخر هستههای اسمی، مشخص میکند که واژه پسین آنها، مضافالیه (اگر اسم یا ضمیر باشد) یا صفت (اگر صفت باشد) است؛ و بنابراین واژهای دیگر است نه بخشی از یک واژه مرکب. نوع هسته و وابستههای پسین برای دو جمله شش و هفت در پایین مشخص شدهاست.
{روزِ دوم}، نوبتِ ایشان است. (موصوف + صفت)
{روزِ سینا}، روزی بود که آمدی. (مضاف + مضافالیه)
در نوشتار زبان فارسی و انگلیسی، گرایشی به مرکبنویسی هسته و وابستههای پیشینش وجود دارد، مانند «هرروز» یا «everyday» در انگلیسی. شماری (تعدادی) از این واژههای مرکب، هممعنی گروهواژهای که بودند، هستند، مانند «هرروز» و «هر روز»؛ شماری دیگر معنیشان دچار اندکی تغییر میشود، مانند «everyday» (روزمره) و «every day» (هر روز). مرکبنویسی گروهواژههایی که مرکبنویسی آنها تفاوتی در معنی عبارت نمیسازد را پیشنهاد نمیکنیم.
در این نوشتار، با شماری از مواردی که بهتر است نیمفاصله در آنها استفاده بشود و شماری از مواردی که بهتر است نیمفاصله در آنها استفاده نشود آشنا شدید و دلیل استفادهکردن یا استفادهنکردن را نیز فهمیدید.
این موارد، مربوط به واژههای مرکب فارسی بودند. در نوشتار پسین، درباره شماری از کاربردهای نیمفاصله در رابطه با شمارهها، عبارتهای انگلیسی و عبارتهای عربی خواهید خواند.
