روش‌های گوناگون در بیان قرآن کریم (اسالیب القرآن)

قرآن کریم، کتاب جاویدان الهی، معجزه‌ای است که به اوج فصاحت و بلاغت رسیده است. این کتاب از روش‌های گوناگونی برای بیان حقایق و احکام خود استفاده می‌کند که تدبر در آن را لذت‌بخش و پربار می‌سازد. در زیر به برخی از این روش‌ها که در آیات ذکر شده آمده است، اشاره می‌کنیم:

1. روش پرسشی: در آیه شریفه: {هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ} (الرحمن: 60)، قرآن از روش پرسش برای تثبیت حقیقتی آشکار و بدیهی استفاده می‌کند و آن اینکه پاداش نیکی جز نیکی نیست. این روش، اندیشه را برمی‌انگیزد و انسان را به تأمل وا می‌دارد.
2. روش داستانی: در آیه کریمه: {فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياءٍ} (القصص: 25)، قرآن از روش داستان‌سرایی برای ارائه الگویی از زن صالحه‌ای که به حیا آراسته است، بهره می‌برد. داستان در اینجا کوتاه اما مؤثر است و تأثیری عمیق بر خواننده می‌گذارد.
3. روش گفت‌وگو: در آیات سوره مدثر (42-46)، قرآن از روش گفت‌وگو میان دوزخیان استفاده می‌کند. آنان در مورد علت ورودشان به دوزخ پرسیده می‌شوند و پاسخ می‌دهند که از نمازگزاران نبوده‌اند، به مستمندان طعام نداده‌اند، با هرزه‌گویان همنشین بوده‌اند و روز جزا را تکذیب می‌کردند. این گفت‌وگو، خطر این اعمال را آشکار ساخته و عواقب وخیم آن را نشان می‌دهد.
4. روش مقایسه: در آیات سوره لیل (5-10)، قرآن میان دو گروه از مردم مقایسه می‌کند: کسانی که انفاق می‌کنند و پرهیزگارند و وعده نیکو را تصدیق می‌کنند، و کسانی که بخل می‌ورزند و توانگرند و وعده نیکو را تکذیب می‌کنند. قرآن بیان می‌کند که هر یک از این دو گروه، راهی خاص را در پیش می‌گیرند که به آن منتهی می‌شود. گروه اول، خداوند او را برای راه آسان آماده می‌سازد و گروه دوم، او را برای راه دشوار آماده می‌سازد. این روش، اهمیت انفاق، تقوا و ایمان را برجسته می‌سازد و از بخل، خودبینی و تکذیب برحذر می‌دارد.
5. روش گام‌به‌گام: در آیه شریفه: {ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ}1 (المؤمنون: 14)، قرآن از روش گام‌به‌گام در بیان مراحل آفرینش انسان، از نطفه تا علقه، از مضغه تا استخوان‌هایی که با گوشت پوشانده می‌شوند و سپس به خلقی دیگر تبدیل می‌شود، استفاده می‌کند. این روش، عظمت، قدرت و خلاقیت آفریدگار را نشان می‌دهد.
6. روش تشبیه: در آیه کریمه: {مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً} (الجمعة: 5)، قرآن، یهودیانی را که تورات را حمل کردند اما به آن عمل نکردند، به الاغی تشبیه می‌کند که کتاب‌هایی را حمل می‌کند و از محتوای آن بی‌اطلاع است. این تشبیه، وضعیت آنان را به زشت‌ترین شکل ممکن به تصویر می‌کشد و عدم بهره‌مندی آنان از علمی که حمل می‌کنند را نشان می‌دهد.

اینها برخی از روش‌هایی است که قرآن کریم در بیان حقایق و احکام خود از آنها بهره می‌برد. این روش‌ها متنوع‌اند تا با مخاطبان مختلف تناسب داشته باشند و معانی را به واضح‌ترین و رساترین شکل ممکن به آنان برسانند.

متن عربی:

أساليب متنوعة في عرض القرآن الكريم

القرآن الكريم، كتاب الله الخالد، معجزة بلغت أعلى درجات البيان والفصاحة. وقد تنوعت أساليبه في عرض الحقائق والأحكام، مما يجعل تدبره ممتعاً ومثمراً. إليك بعض الأساليب التي وردت في الآيات التي ذكرتها:

1. أسلوب السؤال: في الآية الكريمة: {هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ} (الرحمن: 60)، يستخدم القرآن أسلوب السؤال لتقرير حقيقة واضحة وبديهية، وهي أن جزاء الإحسان لا يكون إلا الإحسان. هذا الأسلوب يثير التفكير ويدعو إلى التأمل.
2. أسلوب القصة: في قوله تعالى: {فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياءٍ} (القصص: 25)، يستخدم القرآن أسلوب القصة لتقديم نموذج للمرأة الصالحة التي تتحلى بالحياء. القصة هنا مختصرة ولكنها مؤثرة وتترك انطباعاً قوياً في نفس القارئ.
3. أسلوب الحوار: في الآيات من سورة المدثر (42-46)، يستخدم القرآن أسلوب الحوار بين أهل النار، حيث يسألون عن سبب دخولهم النار، فيجيبون بأنهم لم يكونوا من المصلين، ولم يطعموا المساكين، وكانوا يخوضون مع الخائضين، ويكذبون بيوم الدين. هذا الحوار يكشف عن خطورة هذه الأفعال ويوضح عواقبها الوخيمة.
4. أسلوب المقارنة: في الآيات من سورة الليل (5-10)، يقارن القرآن بين نوعين من الناس: من أعطى واتقى وصدق بالحسنى، ومن بخل واستغنى وكذب بالحسنى. ويبين القرآن أن لكل واحد منهما طريقه الخاص الذي يؤدي إليه، فالأول يسره الله للطريق اليسير، والآخر يسره للطريق العسير. هذا الأسلوب يبرز أهمية الإنفاق والتقوى والإيمان، ويحذر من البخل والاستغناء والتكذيب.
5. أسلوب التدرج: في الآية الكريمة: {ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ} (المؤمنون: 14)، يستخدم القرآن أسلوب التدرج في بيان مراحل خلق الإنسان، من النطفة إلى العلقة إلى المضغة إلى العظام التي تكسى باللحم، ثم يصبح خلقاً آخر. هذا التدرج يظهر عظمة الخالق وقدرته وإبداعه.
6. أسلوب التشبيه: في الآية الكريمة: {مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً} (الجمعة: 5)، يشبه القرآن اليهود الذين حملوا التوراة ولم يعملوا بها بالحمار الذي يحمل كتباً ولا يدري ما فيها. هذا التشبيه يصور حالهم بأبشع صورة ويظهر عدم انتفاعهم بالعلم الذي يحملونه.

هذه بعض الأساليب التي يستخدمها القرآن الكريم في عرض الحقائق والأحكام. وقد تنوعت هذه الأساليب لتناسب مختلف المخاطبين وتوصل إليهم المعاني بأوضح وأبلغ الطرق.